सार्थ पंचदशी मराठी एकादशः परिच्छेदः- ब्रह्मानन्दे योगानंदः श्लोक १२१ ते १३४
तादृक् पुमानुदासीनकालेऽप्यानन्दवासनाम् ।
उपेक्ष्य मुख्यमानन्दं भावयत्येव तत्परः ॥ १२१ ॥
परव्यसनिनी नारी व्यग्रापि गृहकर्मणि ।
तदेवास्वादयत्यन्तः परसङ्गरसायनम् ॥ १२२ ॥
एवं तत्त्वे परे शुद्धे धीरो विश्रान्तिमागतः ।
तदेवास्वादयत्यन्तर्बहिर्व्यवहारन्नपि ॥ १२३ ॥
धीरत्वमक्षप्राबल्येऽप्यानन्दास्वादवाञ्छया ।
तिरस्कृत्याखिलाक्षाणि तच्चिन्तायां प्रवर्तनम् ॥ १२४ ॥
भारवाही शिरोभारं मुक्त्वास्ते विश्रमं गतः ।
संसारव्यापृतित्यागे तादृग्बुद्धिस्तु विश्रमः ॥ १२५ ॥
विश्रान्तिम्ं परमां प्राप्तस्त्वौदासीन्ये यथा तथा ।
सुखदुःखदशायां च तदानन्दैकतत्परः ॥ १२६ ॥
अग्निप्रवेशहेतौ धीः शृङ्गारे यादृशी तथा ।
धीरस्योदेति विषयेऽनुसन्धानविरोधिनी ॥ १२७ ॥
अविरोधिसुखे बुद्धिः स्वानन्दे च गमागमौ ।
कुर्वन्त्यास्ते क्रमादेषा काकाक्षिवदितस्ततः ॥ १२८ ॥
एकैव दृष्टिः काकस्य वामदक्षिणनेत्रयोः ।
यात्यायात्येवमानन्दद्वये तत्त्वविदो मतिः ॥ १२९ ॥
भुञ्जानो विषयानन्दं ब्रह्मानन्दं च तत्त्ववित् ।
द्विभाषाभिज्ञवद्विद्यादुभौ लौकिकवैदिकौ ॥ १३० ॥
दुःखप्राप्तौ न चोद्वेगो यथा पूर्वं यतो द्विदृक् ।
गङ्गामग्नार्धकायस्य पुंसः शीतोष्णधीर्यथा ॥ १३१ ॥
इत्थं जागरणे तत्त्वविदो ब्रह्मसुखं सदा ।
भाति तद्वासनाजन्ये स्वप्ने तद्‌भासते तथा ॥ १३२ ॥
अविद्यावासनाप्यस्तीत्यतस्तद्वासनोत्थिते ।
स्वप्ने मूर्खवदेवैष सुखं दुःखं च वीक्षते ॥ १३३ ॥
ब्रह्मानन्दाभिधे ग्रन्थे ब्रह्मानन्दप्रकाशकम् ।
योगिप्रत्यक्षमध्याये प्रथमेऽस्मिन्नुदीरितम् ॥ १३४ ॥
इति ब्रह्मानन्दे योगानन्दः समाप्तः ॥ ११ ॥
एकदा निश्चय झालेल्या पुरुषास उदासीन दशेमध्ये देखील भासणारा जो वासनानंद त्याचीही उपेक्षा करून मुख्य जो ब्रह्मानंद तिकडेच त्याचें लक्ष असतें. ॥ १२१ ॥
ज्याप्रमाणें जिचे सर्व चित्त परपुरुषाकडे लागले आहे अशी व्यभिचारिणी स्त्री गृहकृत्यात निमग्न असतांहि आतून त्या परसंगरसायनाचा आस्वाद घेत असते. ॥ १२२ ॥
त्याप्रमाणें ज्या धीर पुरुषास एकदा परब्रह्माचा निश्चय होऊन विश्रांति मिळाली तो व्यवहार करीत असतांही आंतून नित्य त्याचा स्वाद घेत असतो. ॥ १२३ ॥
एथें धीर म्हणून जो शब्द आहे त्याचाअर्थ असा कीं, इंद्रिये मनास विषयांकडे ओढीत असूनही ब्रह्मानंद चाखण्याच्या इच्छेने सर्व ईद्रियांचा तिरस्कार करून जो पुरुष त्या तत्त्वाचेच चिंतन करतो तो धीर समजावा. ॥ १२४ ॥
आणि विश्रांति शब्दाचा अर्थ असा कीं, जसा एखादा ओझे वाहणारा मनुष्य ओझें टाकून विश्रांति पावतो त्याप्रमाणें संसारातील व्यापाराचा त्याग झाला असतां जो हलकेपणा वाटतो तीच येथे विश्रांति ॥ १२५॥
याप्रमाणे परम विश्रांति पावलेला पुरुष औदासीन्य दशेप्रमणे सुख दुःख दशेचेठायीही त्या मुख्यानंदाकडेच लक्ष देऊन असतो. ॥ १२६ ॥
ज्याप्रमाणें अग्नीमध्यें शीघ्र प्रवेश करण्याची इच्छा झाली असतां सती जाणाऱ्या स्त्रीचे अलंकाराविषयीं वैरस्य होतें त्याप्रमाणें धीर पुरुषास ब्रह्मानुसंधानाला विरोध न करणाऱ्या विषयसुखाविषयी विसर प्राप्त होतो. ॥ १२७ ॥
सुख ब्रह्मानंदाला विरोधी नाही, अशा सुखाच्या वेळीं तत्त्ववेत्त्याची बुद्धि कावळ्याच्या दृष्टीप्रमाणें एकदा त्या सुखाकडे आणि एकदा ब्रह्मानंदाकडे अशा येरझारा करीत असते. ॥ १२८ ॥
कावळ्याच्या दृष्टीचा असा स्वभाव आहे कीं ती एकदा डावीकडे व एकदा उजवीकडे येते; कारण मनुष्याप्रमाणे त्याला दोन बुबुळे नाहींत. तत्त्ववेत्त्याची बुद्धीही अशीच दोन आनंदांमध्ये येरझारा घालते. ॥ १२९ ॥
ज्याप्रमाणें दुभाषी दोन्हीही भाषा जाणतो, त्याप्रमाणें तत्त्ववेत्ता लौकिक व वैदिक म्हणजे विषयानंद आणि ब्रह्मानंद या दोहींचा अनुभव घेतो. ॥ १३० ॥
एखादें दुःख प्राप्त झालें असतां अशा पुरुषाच्या मनात उद्वेग होत नाहीं असें नाही. कारण तो धर्माचा आहे, परंतु अज्ञान्यास जसा होतो तसा त्यास होत नाहीं. कारण त्याची दृष्टि आतां दोन्ही, बाजूंकडे असते. ज्याप्रमाणें नदीत कमरे इतक्या पाण्यांत उभा राहिलेल्या मनुष्यास शीत व उष्ण या दोहींचा अनुभव येतो, त्याप्रमाणें याची दृष्टि दोहींकडे असते. ॥ १३१ ॥
याप्रमाणे जागृतींत तत्त्ववेत्त्याला ब्रह्मसुख सदा सर्वदा भासते. तसेंच त्या वासनेपासून उत्पन्न होणाऱ्या स्वप्नांतही भासते. ॥ १३२ ॥
केवळ सुखच भासतें असें नाहीं. जशी आनंदवासना असते, तशी अविद्यावासनाही असते. त्यामुळें त्यापासून उत्पन्न होणाऱ्या स्वप्नांत देखील मूढाप्रमाणें यालाही सुखदुःख भासतात. ॥ १३३ ॥
एथवर ब्रह्मानंद प्रकरणामध्ये योग्यास प्रत्यक्ष होणारा जो ब्रह्मानंद तो या प्रथमाध्यायी आम्ही सांगितला. ॥ १३४ ॥
