सार्थ पंचदशी सूची सत्ता चितिर्द्वयं व्यक्तं धीवृत्त्योर्घोरमूढयोः ।शान्तवृत्तौ त्रयं व्यक्तं मिश्रं ब्रह्मेत्थमीरितम् ॥ २१॥अमिश्रं ज्ञानयोगाभ्यां तौ च पूर्वमुदीरितौ ।आद्येऽध्याये योगचिन्ता ज्ञानमध्यायोर्द्वयोः ॥२२॥असत्ता जाड्यदुःखे द्वे मायारूपं त्रयं त्विदम् ।असत्ता नरशृङ्गादौ जाड्यं काष्ठशिलादिषु ॥२३॥घोरमूढधियोर्दुःखमेवं माया विजृम्भिता ।शान्तादि बुद्धिवृत्त्यैक्यान्मिश्रं ब्रह्मेति कीर्तितम् ॥२४॥एवं स्थितेऽत्र…
सार्थ पंचदशी सूची अथात्र विषयानन्दो ब्रह्मानन्दांशरूपभाक् ।निरूप्यते द्वारभूतस्तदंशत्वं श्रुतिर्जगौ ॥ १ ॥ एषोऽस्य परमानन्दो योऽखण्डैकरसात्मकः ।अन्यानि भूतान्येतस्य मात्रामेवोपभुञ्जते ॥ २ ॥शान्ता घोरास्तथा मूढा मनसो वृत्तयस्त्रिधा ।वैराग्यं क्षान्तिरौदार्यमित्याद्याः शान्तवृत्तयः ॥ ३ ॥तृष्णा स्नेहो रागलोभावित्याद्या घोरवृत्तयः ।संमोहोभयमित्याद्याः कथिता मूढवृत्तयः ॥ ४ ॥वृत्तिष्वेतासु…
सार्थ पंचदशी सूची तदेतत्कृतकृत्यत्वं प्रतियोगिपुरःसरम् ।अनुसन्दधदेवायमेवं तृप्यति नित्यशः ॥ ४१ ॥दुःखिनोऽज्ञाः संसरन्तु कामं पुत्राद्यपेक्षया ।परमानन्दपूर्णोऽहं संसरामि किमिच्छया ॥ ४२ ॥अनुतिष्ठन्तु कर्माणि परलोकयियासवः ।सर्वलोकात्मकः कस्मादनुतिष्ठामि किं कथम् ॥ ४३ ॥व्याचक्षतां ते शास्त्राणि वेदानध्यापयन्तु वा ।येऽत्राधिकारिणो मे तु नाधिकारोऽक्रियत्वतः ॥ ४४ ॥निद्राभिक्षे…
सार्थ पंचदशी सूची युवा रूपी च विद्यावान्नीरोगो दृढचित्तवान् ।सैन्योपेतः सर्वपृथ्वीं वित्तपूर्णां प्रपालयन् ॥ २१ ॥सर्वैर्मानुष्यकैर्भोगैः सम्पन्नस्तृप्तभूमिपः ।यमानन्दमवाप्नोति ब्रह्मविच्च तमश्नुते ॥ २२ ॥मर्त्येभोगे द्वयोर्नास्ति कामस्तृप्तिरतः समा ।भोगान्निष्कामतैकस्य परस्यापि विवेकतः ॥ २३ ॥ श्रोत्रियत्वाद्वेदशास्त्रैर्भोग्यदोषानवेक्षते ।राजा बृहद्रथो दोषांस्तान् गाथाभिरुदाहरत् ॥ २४ ॥देहदोषाश्चित्तदोषा भोग्यदोषा…
सार्थ पंचदशी सूची योगेनात्मविवेकेन द्वैतमिथ्यात्वचिन्तया ।ब्रह्मानन्दं पश्यतोऽथ विद्यानन्दो निरूप्यते ॥ १ ॥विषयानन्दवद्विद्यानन्दोधीवृत्तिरूपकः ।दुःखाभावादिरूपेण प्रोक्त एष चतुर्विधः ॥ २ ॥दुःखाभावश्च कामाप्तिः कृतकृत्योऽहमित्यसौ ।प्राप्तप्राप्योऽहमित्येव चातुर्विध्यमुदाहृतम् ॥ ३ ॥ऐहिकं च आमुष्मिकं चेत्येवं दुःखं द्विधेरितम् ।निवृत्तिमैहिकस्याह बृहदारण्यकं वचः ॥ ४ ॥आत्मानं चेद्विजानीयादयमस्मीति पूरुषः ।किमिच्छन्कस्य…
सार्थ पंचदशी सूची यावद्यावदवज्ञा स्यात्तावत्तावत्तदीक्षणम् ।यावद्यावद्वीक्ष्यते तत्तावत्तावदुभे त्यजेत् ॥ ८१ ॥तदभ्यासेन विद्यायां सुस्थितायामयं पुमान् ।जीवन्नेव भवेन्मुक्तो वपुरस्तु यथा तथा ॥ ८२ ॥तच्चिन्तनं तत्कथनमन्योन्यं तत्प्रबोधनम् ।एतदेकपरत्वं च तदभ्यासं विदुर्बुधाः ॥ ८३ ॥वासनानेककालिना दीर्घकालं निरन्तरम् ।सादरं चाभ्यस्यमाने सर्वथैव निवर्तते ॥ ८४ ॥मृच्छक्तिवत्…
सार्थ पंचदशी सूची एकमृत्पिण्डविज्ञानात्सर्वमृण्मयधीर्यथा ।तथैकब्रह्मबोधेन जगद्बुद्धिर्विभाव्यताम् ॥ ६१ ॥सच्चित्सुखात्मकं ब्रह्म नामरूपात्मकं जगत् ।तापनीये श्रुतं ब्रह्म सच्चिदानन्दलक्षणम् ॥ ६२ ॥ सद्रूपमारुणिः प्राह प्रज्ञानं ब्रह्म बह्वृचाः ।सनत्कुमार आनन्दमेवमन्यत्र गम्यताम् ॥ ६३ ॥विचिन्त्य सर्वरूपाणि कृत्वा नामानि तिष्ठति ।अहं व्याकरवाणीमे नामरूपे इति श्रुतिः ॥…
सार्थ पंचदशी सूची निस्तत्त्वं भासमानं च व्यक्तमुत्पत्तिनाशभाक् ।तदुत्पत्तौ तस्य नाम वाचा निष्पाद्यते नृभिः ॥ ४१ ॥व्यक्ते नष्टेऽपि नामैतन्नृवक्त्रेष्वनुवर्तते ।तेन नाम्ना निरूप्यत्वाद्व्यक्तं तद्रूपमुच्यते ॥ ४२ ॥निस्तत्त्वत्वाद्विनाशित्वाद्वाचारम्भणनामतः ।व्यक्तस्य न तु तद्रूपं सत्यं किञ्चिन्मृदादिवत् ॥ ४३ ॥व्यक्तकाले ततः पूर्वमूर्ध्वमप्येकरूपभाक् ।स तत्त्वमविनाशं च सत्यं…
सार्थ पंचदशी सूची आदौ मनस्तदनुबन्धविमोक्षदृष्टीःपश्चात्प्रपञ्चरचना भुवनाभिधाना ।इत्यादिका स्थितिरियं हि गता प्रतिष्ठा-माख्यायिका सुभगबालजनोदितेव ॥ २१ ॥बालस्य हि विनोदाय धात्री शक्ति शुभां कथाम् ।क्वचित्सन्ति महाबाहो राजपुत्रास्त्रयः शुभाः ॥ २२ ॥द्वौ न जातौ तथैकस्तु गर्भ एव न च स्थितः ।वसन्ति ते धर्मयुक्ता अत्यन्तासति…
सार्थ पंचदशी सूची योगानन्दः पुरोक्तो यः स आत्मानन्द इष्यताम् ।कथं ब्रह्मत्वमेतस्य सद्वयस्येति चेच्छृणु ॥ १ ॥ आकाशादिस्वदेहान्तं तैत्तिरीयश्रुतीरितम् ।जगन्नास्त्यन्यदानन्दादद्वैतब्रह्मता ततः ॥ २ ॥आनन्दादेव तज्जातं तिष्ठत्यानन्द एव तत् ।आनन्द एव लीनं चेत्युक्तानन्दात्कथं पृथक् ॥ ३ ॥ कुलालाद्घट उत्पन्नो भिन्नश्चेति न शङ्क्यताम्…
सार्थ पंचदशी सूची यद्योगेन तदेवैति वदामो ज्ञानसिद्धये ।योगः प्रोक्तो विवेकेन ज्ञानं किं नोपजायते ॥ ८१ ॥ यत् साङ्ख्यैः प्राप्यते स्थानं तद्योगैरपि गम्यते ।इति स्मृतं फलैकत्वं योगिनां च विवेकिनाम् ॥ ८२ ॥असाध्यः कस्यचिद्योगः कस्यचिज्ज्ञाननिश्चयः ।इत्थं विचार्यमार्गौ द्वौ जगाद परमेश्वरः ॥ ८३…
सार्थ पंचदशी सूची एवं स्थिते विवादोऽत्र प्रतिबुद्धविमूढयोः ।श्रुत्योदाहारि तत्रात्मा प्रेयानित्येव निर्णयः ॥ ६१ ॥साक्ष्येव दृश्यादन्यस्मात्प्रेयानित्याह तत्त्ववित् ।प्रेयान्पुत्रादिरेवेमं भोक्तुं साक्षीति मूढधीः ॥ ६२ ॥आत्मनोऽन्यं प्रियं ब्रूते शिष्यश्च प्रतिवाद्यपि ।तस्योत्तरं वचोबोधशापौ कुर्यात्तयोः क्रमात् ॥ ६३ ॥ प्रियं त्वां रोत्स्यतीत्येवमुत्तरं वक्ति तत्त्ववित् ।स्वोक्तप्रियस्य…
सार्थ पंचदशी सूची भेदोऽस्ति पञ्चकोषेषु साक्षिणो न तु भात्यसौ ।मिथ्यात्मताऽतः कोषाणां स्थाणोर्चौरात्मता यथा ॥ ४१ ॥न भाति भेदो नाप्यस्ति साक्षिणोऽप्रतियोगिनः ।सर्वान्तरत्वात् तस्यैव मुख्यमात्मत्वमिष्यते ॥ ४२ ॥ सत्येवं व्यवहारेषु येषु यस्यात्मतोचिता ।तेषु तस्यैव शेषित्वं सर्वस्यान्यस्य शेषता ॥ ४३ ॥मुमूर्षोर्गृहरक्षादौ गौणात्मैवोपयुज्यते ।न…
सार्थ पंचदशी सूची अथ केयं भवेत्प्रीतिः श्रूयते या निजात्मनि ।रागो वध्वादि विषये श्रद्धा यागादि कर्मणि ॥ २१ ॥ भक्तिः स्याद्गुरुदेवादाविच्छा त्वप्राप्तवस्तुनि ।तर्ह्यस्तु सात्विकी वृत्तिः सुखमात्रानुवर्तिनी ॥ २२ ॥ प्राप्ते नष्टेऽपि सद्भावादिच्छतो व्यतिरिच्यते ।सुखसाधनतोपाधेरन्नपानादयः प्रियाः ॥ २३ ॥ आत्मानुकुल्यादन्नादिसमश्चेदमुनात्र कः ।अनुकूलयितव्यः…
सार्थ पंचदशी सूची नन्वेवं वासनानन्दाद्ब्रह्मानन्दादपीतरम् ।वेत्तु योगी निजानन्दं मूढस्यात्रास्ति का गतिः ॥ १ ॥धर्माधर्मवशादेष जायतां म्रियतामपि ।पुनः पुनर्देहलक्षैः किं नो दाक्षिण्यतो वद ॥ २ ॥अस्ति वोऽनुजिघृक्षुवाद्दाक्षिण्येन प्रयोजनम् ।तर्हि ब्रूहि स मूढः किं जिज्ञासुर्वा पराङ्मुखः ॥ ३ ॥ उपास्तिं कर्म वा…
सार्थ पंचदशी सूची तादृक् पुमानुदासीनकालेऽप्यानन्दवासनाम् ।उपेक्ष्य मुख्यमानन्दं भावयत्येव तत्परः ॥ १२१ ॥परव्यसनिनी नारी व्यग्रापि गृहकर्मणि ।तदेवास्वादयत्यन्तः परसङ्गरसायनम् ॥ १२२ ॥एवं तत्त्वे परे शुद्धे धीरो विश्रान्तिमागतः ।तदेवास्वादयत्यन्तर्बहिर्व्यवहारन्नपि ॥ १२३ ॥धीरत्वमक्षप्राबल्येऽप्यानन्दास्वादवाञ्छया ।तिरस्कृत्याखिलाक्षाणि तच्चिन्तायां प्रवर्तनम् ॥ १२४ ॥भारवाही शिरोभारं मुक्त्वास्ते विश्रमं गतः ।संसारव्यापृतित्यागे…
सार्थ पंचदशी सूची शनैः शनैरुपरमेद्बुद्ध्या धृतिगृहीतया ।आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किंचिदपि चिन्तयेत् ॥ १०१ ॥यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम् ।ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् ॥ १०२ ॥प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम् ।उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतमकल्मषम् ॥ १०३ ॥यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया ।यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि…
सार्थ पंचदशी सूची साङ्ख्यमेवैष जानाति न तु वेदानशेषतः ।यदि तर्हि त्वमप्येवं नाशेषं ब्रह्म वेत्सि हि ॥ ८१ ॥ अखण्डैकरसानन्दे मायातत्कार्यवर्जिते ।अशेषत्वसशेषत्ववार्तावसर एव कः ॥ ८२ ॥शब्दानेव पठस्याहो तेषामर्थं च पश्यसि ।शब्दपाठेऽर्थबोधस्ते सम्पाद्यत्वेन शिष्यते ॥ ८३ ॥अर्थे व्याकरणाद्बुद्धे साक्षात्कारोऽवशिष्यते ।स्यात्कृतार्थत्वधीर्यावत्तावद्गुरुमुपास्व भोः…
सार्थ पंचदशी सूची ब्रह्मविज्ञानमानन्दमिति वाजसनेयिनः ।पठन्त्यतः स्वप्रकाशं सुखं ब्रह्मैव नेतरत् ॥ ६१ ॥यदज्ञानं तत्र लीनौ तौ विज्ञानमनोमयौ ।तयोर्हि विलयावस्था निद्राज्ञानं च सैव हि ॥ ६२ ॥विलीनघृतवत्पश्चात्स्याद्विज्ञानमयो घनः ।विलीनावस्थ आनन्दमयशब्देन कथ्यते ॥ ६३ ॥सुप्तिपूर्वक्षणे बुद्धिवृत्तिर्या सुखबिम्बिता ।सैव तद्बिम्बसहिता लीनानन्दमयस्ततः ॥ ६४…
सार्थ पंचदशी सूची तर्हि साधनजन्यत्वात्सुखं वैषयिकं भवेत् ।भवत्येवात्र निद्रायाः पूर्वं शय्यासनादिजम् ॥ ४१ ॥ निद्रायां तु सुखं यत्तज्जन्यते केन हेतुना ।सुखाभिमुखधीरादौ पश्चान्मज्जेत्परे सुखे ॥ ४२ ॥जाग्रद्व्यापृतिभिः श्रान्तो विश्रम्याथ विरोधिनि ।अपनीते स्वस्थचितोऽनुभवेद्विषये सुखम् ॥ ४३ ॥आत्माभिमुखधीवृत्तौ स्वानन्दः प्रतिबिम्बति ।अनुभूयैनमत्रापि त्रिपुट्या श्रान्तिमाप्नुयात्…
सार्थ पंचदशी सूची सुखं वैषयिकं शोकसहस्रेणावृतत्वतः ।दुःखमेवेति मत्वाह नाल्पेऽस्ति सुखमित्यसौ ॥ २१ ॥ननु द्वैते सुखं माभूदद्वैतेऽप्यस्ति नो सुखम् ।अस्ति चेदुपलभ्येत तथा च त्रिपुटी भवेत् ॥ २२ ॥ मास्त्वद्वैते सुखं किन्तु सुखमद्वैतमेव हि ।किं मानमिति चेन्नास्ति मानाकाङ्क्षा स्वयंप्रभे ॥ २३ ॥स्वप्रभत्वे…
सार्थ पंचदशी सूची ब्रह्मानन्दं प्रवक्ष्यामि ज्ञाते तस्मिन्नशेषतः ।ऐहिकामुष्मिकानर्थव्रातं हित्वा सुखायते ॥ १ ॥ ब्रह्मवित्परमाप्नोति शोकं तरति चात्मवित् ।रसो ब्रह्मरसं लब्ध्वाऽऽनन्दी भवति नान्यथा ॥ २ ॥प्रतिष्ठां विन्दते स्वस्मिन् यदा स्यादथ सोऽभयः ।कुरुतेऽस्मिन्नन्तरं चेदथ तस्य भयं भवेत् ॥ ३ ॥वायुः सूर्यो वह्निरिन्द्रो…
सार्थ पंचदशी सूची परमात्माऽद्वयानन्दपूर्णः पूर्वं स्वमायया ।स्वयमेव जगद्भूत्वा प्राविशज्जीवरूपतः ॥ १ ॥विष्ण्वाद्युत्तमदेहेषु प्रविष्टो देवता भवेत् ।मर्त्याद्यधमदेहेषु स्थितो भजति मर्त्यताम् ॥ २ ॥अनेकजन्मभजनात् स्वविचारं चिकीर्षति ।विचारेण विनष्टायां मायायां शिष्यते स्वयम् ॥ ३ ॥अद्वयानन्दरूपस्य सद्वयत्वं च दुःखिता ।बन्धः प्रोक्तः स्वरूपेण स्थितिर्मुक्तिरितीर्यते ॥…
सार्थ पंचदशी सूची सकामो निष्काम इति ह्यशरीरो निरिन्द्रियः ।अभयं हीति मुक्तत्वं तापनीये फलं श्रुतम् ॥ १४१ ॥शि० -यास प्रमाण काय ? गु० -“सोऽकामो निष्काम इति” इत्यादिक श्रुतीने तापनीय उपनिषदांत उपासनेचे मोक्षरूप फळ सांगितलें आहे. ॥ १४१ ॥ उपासनस्य सामर्थ्याद्विद्योत्पत्तिर्भवेत्ततः ।नान्यः…
सार्थ पंचदशी सूची पामराणां व्यवहृतेर्वरं कर्माद्यनुष्ठितिः ।ततोऽपि सगुणोपास्तिर्निर्गुणोपासनं ततः ॥ १२१ ॥एकापेक्षा एक श्रेष्ठ आहेच आहे, अडाण्याच्या व्यवहारापेक्षां कर्मानुष्ठान बरें. त्याहीपेक्षां सगुणोपासना बरी, त्याहीपेक्षा निर्गुण उपासना श्रेष्ठ. ॥ १२१ ॥ यावद्विज्ञानसामीप्यं तावच्छ्रैष्ठ्यं विवर्धते ।ब्रह्मज्ञानाय ते साक्षान्निर्गुणोपासनं शनैः ॥ १२२ ॥याप्रमाणे…
सार्थ पंचदशी सूची वर्णाश्रमादयो देहे मायया परिकल्पिताः ।नात्मनो बोधरूपस्येत्येवं तस्य विनिश्चयः ॥ १०१ ॥कारण ज्याला मी अमुक वर्णातला, मी अमुक आश्रमी, मी तरुण, मी वृद्ध, असा अभिमान, त्यालाच काय ते विधिनिषेध.पण तत्त्ववेत्त्याचा तर असा निश्चय असतो कीं, हे वर्णाभश्रमादिक देहाचे…
सार्थ पंचदशी सूची वेदाध्यायी ह्यप्रमत्तोऽधीते स्वप्नेऽपि वासितः ।जपिता तु जपत्येव तथा ध्यातापि वासयेत् ॥ ८१ ॥ज्याप्रमाणें वेदाचे अध्ययन करणारा किंवा जप करणारा सदा सर्वदा त्यांतच गढून जाऊन स्वप्नांत सुद्धा आपला अभ्यास करतो, त्याप्रमाणें ब्रह्मोपासकानेंही त्यांतच सदा सर्वदा असावे. ॥ ८१…
सार्थ पंचदशी सूची अवास्तवी वेद्यता चेदुपास्यत्वं तथा न किम् ।वृत्तिव्याप्तिर्वेद्यता चेदुपास्यत्वेऽपि तत्समम् ॥ ६१ ॥शि० -ब्रह्माची वेद्यता कांहीं खरी नव्हे. गु० ब्रह्माची उपास्यता तरी कुठे आम्ही खरी म्हणतो. शि० – ज्ञान होण्यास वृत्तीची व्याप्ति लागते. गु० -उपासनेला ही शब्दबलाने वृत्तीची…
सार्थ पंचदशी सूची अतीतेनापि महिषीस्नेहेन प्रतिबन्धतः ।भिक्षुस्तत्त्वं न वेदेति गाथा लोके प्रगीयते ॥ ४१ ॥भूत प्रतिबंधाचें उदाहरण तेथें असें दिलें आहे कीं, कोणी एक मनुष्याची आपल्या म्हशीवर फार प्रीति होती. पुढे त्यानें संन्यास घेतला. वेदांत श्रवणाचे वेळीं ती म्हैस वरचेवर…
सार्थ पंचदशी सूची देहाद्यात्मत्वविभ्रान्तौ जागृत्यां न हठात्पुमान् ।ब्रह्मात्मत्वेन विज्ञातुं क्षमते मन्दधीत्वतः ॥ २१ ॥गुरु – जरी शास्त्राचे ठायीं महावाक्यांनीं ब्रह्माचे प्रत्यक्ष ज्ञान होण्याजोगें वर्णन केलें आहे, तरी त्याचा अर्थ मूढास समजत नाहीं. कारण कीं, देहादिकाला मी म्हणणें अशी जी भ्रांति…
सार्थ पंचदशी सूची संवादिभ्रमवद्ब्रह्मतत्त्वोपास्त्यापि मुच्यते ।उत्तरे तापनियेऽतः श्रुतोपास्तिरनेकधा ॥ १ ॥गुरु – एथपर्यत मागील सर्व प्रकरणांत ज्ञान म्हणने काय, तें महावाक्यापासून कसें प्राप्त होतें व त्यापासून मुक्तीची सिद्धि कशी होते, याजविषयीं बरेंच प्रतिपादन केले. आतां या प्रकरणी मुमुक्षूस बुद्धिमांद्यादि प्रतिबंधामुळें…
सार्थ पंचदशी सूची जीवापेतं वाव किल शरीरं म्रियते न सः ।इत्यत्र न विमोक्षोऽर्थः किन्तु लोकान्तरे गतिः ॥ ४१ ॥तर मग ”जीवापेतं वावकिल” श्रुतीवरून शरीर मेले तरी जीव मरत नाहीं असें दिसते. तेव्हां आमच्या बोलण्यास विरोध येतो असें कोणी म्हणेल तर…
सार्थ पंचदशी सूची सन्धयोऽखिलवृत्तीनामभावाश्चावभासिताः ।निर्विकारेण येनासौ कूटस्थ इति चोच्यते ॥ २१ ॥या ज्या एका मागून एक वृत्ति निघतात त्यामधील संधी आणि त्या लीन झाल्यावर त्यांचा अभाव ज्या निर्विकार चैतन्याचे योगाने समजतात, त्याला कूटस्थ असें म्हणतात. ॥ २१ ॥ घटे द्विगुणचैतन्यं…
सार्थ पंचदशी सूची खादित्यदीपिते कुड्ये दर्पणादित्यदीप्तिवत् ।कूटस्थभासितो देहो धीस्थजीवेन भास्यते ॥ १ ॥ज्याप्रमाणें भिंतीवर आकाशांतील सूर्याचा एक प्रकाश पडला असून त्यावरच दुसरा आरशमधील प्रतिबिंबित सूर्याचा प्रकाश पडावा, त्याप्रमाणें हा देही दोन प्रकारच्या ज्ञानांनी प्रकाशीत झाला आहे. पूर्वी ब्रह्मज्ञानाचे योगाने प्रकाशित…
सार्थ पंचदशी सूची विपर्यस्तो निदिध्यासेत्किं ध्यानमविपर्ययात् ।देहात्मत्वविपर्यासं न कदाचिद्भजाम्यहम् ॥ २६१ ॥ज्याला देहात्मबुद्धि वारंवार होते त्यानें निदिध्यास करावा. मला तसा विपर्यय मुळींच होत नाही, मग निदिध्यासाची खटपट तरी कशाला ? ॥ २६१ ॥ अहं मनुष्य इत्यादिव्यवहारो विनाऽप्यमुम् ।विपर्यासं चिराभ्यस्तवासनातोऽवकल्पते ॥…
सार्थ पंचदशी सूची यो ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवत्येव इति श्रुतिः ।श्रुत्वा तदेकचित्तः सन् ब्रह्म वेत्ति न चेतरत् ॥ २४१ ॥“ब्रह्मवित् ब्रह्मैव भवति” ही श्रुति ध्यानीं घेऊन तो ब्रह्माचेच चिंतन करतो, दुसरे करीत नाहीं. ॥ २४१ ॥ देवत्वकामा ह्यग्न्यादौ प्रविशन्ति यथा…
सार्थ पंचदशी सूची यदा स्वस्यापि भोक्तृत्वं मन्तुं जिह्रेत्ययं तदा ।साक्षिण्यारोपयेदेतदिति कैव कथा वृथा ॥ २२१ ॥जेव्हां आपलेंच भोक्तृत्व खरें मानण्यास याला लाज वाटते, तेव्हां साक्षीला भोक्तृत्व तो लावणार नाहीं हें कशास सांगितलें पाहिजे ? ॥ २२१ ॥ इत्यभिप्रेत्य भोक्तारमाक्षिपत्यविशङ्कया ।कस्य…
सार्थ पंचदशी सूची भोक्ता स्वस्यैव भोगाय पतिजायादिमिच्छति ।एष लौकिकवृत्तान्तः श्रुत्या सम्यगनूदितः ॥ २०१ ॥अशा प्रकारचा भोक्ता पतिजायादि विषयांची जी इच्छा करितो ती केवळ आपल्या सुखाकरितां, अशी जी प्रसिद्धि आहे, तिचाच अनुवाद श्रुतीने केला. ॥ २०१ ॥ भोग्यानां भोक्तृशेषत्वान्मा भोग्येष्वनुरज्यताम् ।भोक्तर्येव…
सार्थ पंचदशी सूची यत्र त्वस्य जगत्स्वात्मा पश्येत्कस्तत्र केन किम् ।किं जिघ्रेत्किं वदेद्वेति श्रुतौ तु बहु घोषितम् ॥ १८१ ॥याजवर असा एक पूर्वपक्ष आहे कीं, ” यत्रत्वस्य जगत् स्वात्मा” या श्रुतीचा अर्थ असा आहे की ज्या मोक्षावस्थेच्याठायीं सर्व जग आपण होतो,…
सार्थ पंचदशी सूची स्वभावजेन कौन्तेय निबद्धः स्वेन कर्मणा ।कर्तुं नेच्छसि यन्मोहात् करिष्यस्यवशोऽपि तत् ॥ १६१ ॥हे अर्जुना, तूं आपल्या प्रारब्ध कर्मानें बांधला गेला आहेस, म्हणून जें कर्म करण्याची तुला इच्छा नाहीं तेंही परवश होऊन मोहाने तुला करावेच लागतें. ॥ १६१…
सार्थ पंचदशी सूची एवमादिषु शास्त्रेषु दोषाः सम्यक् प्रपञ्चिताः ।विमृशन्ननिशं तानि कथं दुःखेषु मज्जति ॥ १४१ ॥इत्यादि वाक्यांनीं शास्त्राचे ठायीं जे दोष सांगितले आहेत, त्यांचे नित्य मनन करीत असल्यावर मनुष्य कसा बरे दुखांत पडेल ? ॥ १४१ ॥ क्षुधया पीड्यमानोऽपि न…
सार्थ पंचदशी सूची अप्यब्धिपानान्महतः सुमेरून्मूलनादपि ।अपि वन्ह्यशनात् साधो विषमश्चित्तनिग्रहः ॥ १२१ ॥एखाद्या वेळीं समुद्र प्राशन करतां येईल, मेरुपर्वत उपटून टाकतां येईल, व एकाद्या वेळीं अग्नि सुद्धां सेवन करतां येईल, पण चित्तनिग्रह असाध्य आहे असें वसिष्ठ, म्हणतात. ॥ १२१ ॥ कथनादौ…
सार्थ पंचदशी सूची वेदान्तानामशेषाणामादिमध्यावसानतः ।ब्रह्मात्मन्येव तात्पर्यमिति धीः श्रवणं भवेत् ॥ १०१ ॥सर्व वेदांतांतील वाक्याचें पर्यवसान ब्रह्मरूप जो प्रत्यगात्मा त्यावरच आहे. असा जो बुद्धीचा निश्वय होणें, त्यालाच श्रवण असें म्हणसात. ॥ १०१ ॥ समन्वयाध्याय एतत्सूक्तं धीस्वास्थ्यकारिभिः ।तर्कैः सम्भावनाऽर्थस्य द्वितीयाध्यायः ईरिता ॥…
सार्थ पंचदशी सूची स्वतोऽपरोक्षजीवस्य ब्रह्मत्वमभिवांछतः ।नश्येत्सिद्धपरोक्षत्वमिति युक्तिर्महत्यहो ॥ ८१ ॥स्वत: जो अपरोक्ष जीव आहे आणि तोच ब्रह्म होऊं इच्छिल्याने त्याचे जे मूळचे अपरोक्षत्व तेही नाहींसें होतें ही कल्पना मोठीच म्हणावयाची ॥ ८१ ॥ वृद्धिमिष्टवतो मूलमपि नष्टमितीरितम् ।लौकिकं वचनं सार्थं सम्पन्नं…
सार्थ पंचदशी सूची सदेवेत्यादिवाक्येन ब्रह्मसत्त्वं परोक्षतः ।गृहीत्वा तत्त्वमस्यादिवाक्याद्व्यक्तिं समुल्लिखेत् ॥ ६१ ॥त्याप्रमाणें “सदेव” इत्यादिक श्रुतिवाक्यानें ब्रह्म आहे असें परोक्षज्ञान झाल्यावर तत्त्वमस्यादि महावाक्यांचा विचारपर्वक अर्थ केला ते ब्रह्म मी आहें असा साक्षात्कार होईल. ॥ ६१ ॥ आदि मध्यावसानेषु स्वस्य ब्रह्मत्वधीरियम् ।नैव…
सार्थ पंचदशी सूची संसार्यहं विबुद्धोऽहं निःशोकस्तुष्ट इत्यपि ।जीवगा उत्तरावस्था भान्ति न ब्रह्मगा यदि ॥ ४१ ॥पण ब्रह्म अधिष्ठान आहे ही गोष्ट जरी सर्व अवस्थांस सारखी लागू आहे, तरी “मी संसारी” “मी ज्ञानी” “मी शोकरहित झालो” “मी तृप्ति पावलों ” अशा…
सार्थ पंचदशी सूची अयमित्यपरोक्षत्वमुच्यते चेत्तदुच्यताम् ।स्वयंप्रकाशचैतन्यमपरोक्षं सदा यतः ॥ २१ ॥ज्याप्रमाणे “हा घट” असें म्हणून घटाची प्रत्यक्षता दर्शविली जाते, त्याप्रमाणें “अयं अस्मि” यांतही “अयं” शब्दाचा अर्थ प्रत्यक्षतादर्शक आहे. अशी जर कोणाला शंका असेल तर तोही अर्थ आम्हास मान्यच आहे. कारण…
सार्थ पंचदशी सूची आत्मानं चेद्विजानीयादयमस्मीति पूरुषः ।किमिच्छन्कस्य कामाय शरीरमनुसंज्वरेत् ॥ १ ॥या श्रुतीचा अर्थ – हा आत्मा मी आहें असे आत्मज्ञान जीवास होईल तर इच्छेला विषय आणि इच्छेचे प्रयोजन ही दोन्हीही न राहिल्यामुळें तो शरीरास झालेलीं दुःखें आत्म्यास कधीही लावणार…
सार्थ पंचदशी सूची अहङ्कारचिदात्मानवेएकीकृत्याविवेकतः ।इदं मे स्यादिदं मे स्यादितीच्छाः कामशब्दिताः ॥ २६१ ॥अहंकार आणि चिदात्मा या दोहोंचे एकीकरण करून अविवेकाने हें मला असावें, हे मला असावें अशा ज्या इच्छा होतात त्यांसच काम असें म्हणतात. ॥ २६१ ॥ अप्रवेश्य चिदात्मानं पृथक्पश्यन्नहङ्कृतिम्…
सार्थ पंचदशी सूची ज्ञानीनां विपरीतोऽस्मान्निश्चयः सम्यगीक्ष्यते ।स्वस्वनिश्चयतो बद्धो मुक्तोऽहं वेति मन्यते ॥ २४१ ॥हा जो अज्ञानी लोकांचा निश्चय सांगितला, त्याच्या उलट ज्ञान्यांचा निश्चय स्पष्ट दिसून येतो. ज्ञानी आणि अज्ञानी हे दोघेही आपापल्या निश्चयांप्रमाणें मी मुक्त आणि मी बद्ध असें मानतात.…
सार्थ पंचदशी सूची असङ्गचिद्विभुर्जीवः सांख्योक्तस्तादृगीश्वरः ।योगोक्तस्तत्त्वमोरर्थौ शुद्धौ ताविति चेच्छृणु ॥ २२१ ॥असंग चिद्रूप आणि विभु असा सांख्यांनीं वर्णिलेला जीव आणि तसाच योगांत सांगितलेला ईश्वर हे दोन्हीही “तत्” आणि “त्वं” या दोन पदांचे जे तुम्ही अर्थ केले आहेत त्यापासून भिन्न नाहींत.…
सार्थ पंचदशी सूची प्रत्यूषे वा प्रदोषे वा मग्नो मन्दे तमस्ययम् ।लोको भाति यथा तद्वदस्पष्टं जगदीक्ष्यते ॥ २०१ ॥पहांटेस अथवा सायंकाळी मंद अंधकारांत जग जसे अस्पष्ट भासते तसेंच हिरण्यगर्भावस्थेमध्यें भासते. ॥ २०१ ॥ सर्वतो लाञ्छितो मस्या यथा स्याद्घट्टितः पटः ।सूक्ष्माकारैस्तथेशस्य वपुः…
सार्थ पंचदशी सूची एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासन इति श्रुतिः ।अन्तः प्रविष्टः शास्तायं जनानामिति च श्रुतिः ॥ १८१ ॥ईश्वर आंत बाहेर सर्वत्र व्यापला आहे असें म्हणण्यास “एतस्य वा अक्षरस्य” व “अंतःप्रविष्टः शास्ता” अशा दोन श्रुति प्रमाण होत. ॥ १८१ ॥ जगद्योनिर्भवेदेष…
सार्थ पंचदशी सूची अशेषप्राणिबुद्धीनां वासनास्तत्र संस्थिताः ।ताभिः क्रोडीकृतं सर्वं तेन सर्वज्ञ ईरितः ॥ १६१ ॥अखिल प्राण्यांच्या बुद्धिवासना त्याच्या ठायीं एकत्र झालेल्या आहेत, आणि त्या सर्व वासनांला हें सर्व जग विषय आहे म्हणून त्याला सर्वज्ञ म्हटलें. ॥ १६१ ॥ वासनानां परोक्षत्वात्सर्वज्ञत्वं…
सार्थ पंचदशी सूची न निरूपयितुं शक्या विस्पष्टं भासते च या ।सा मायेतीन्द्रजालादौ लोकाः संप्रतिपेदिरे ॥ १४१ ॥स्पष्ट तर भासते आणि तेच कारण तर सांगतां येत नाहीं. तीच माया असें लोक म्हणतात, ती माया गारुडादिकांत सर्वांच्या दृष्टीस पडते. ॥ १४१ ॥…
सार्थ पंचदशी सूची अन्तर्यामिणमारभ्य स्थावरान्तेशवादिनः ।सन्त्यश्वत्थार्कवंशादेः कुलदैवत्वदर्शनात् ॥ १२१ ॥ह्या प्रकारे अंतर्यामीपासून स्थावरापर्यंत सर्व पदार्थांस ईश्वर मानणारे लोक आहेत. कित्येक लोकांचे अश्वत्थ, कित्येकांचे रुईचे झाड, कित्येकांचे वेळूं हें कुलदैवत असलेले जगात आढळतें ॥ १२१ ॥ तत्त्वनिश्चयकामेन न्यायागमविचारिणाम् ।एकैव प्रतिपत्तिः स्यात्साप्यत्र…
सार्थ पंचदशी सूची महतः परमव्यक्तमिति प्रकृतिरुच्यते ।श्रुताक्सङ्गता तद्वदसङ्गो हीत्यतः स्फुटा ॥ १०१ ॥“महतः परमव्यक्तं” हें प्रमाण प्रकृतीविषयी आणि “असंगोहि” हे प्रमाण पुरुषाविषयीं श्रुतीत आहे. ॥ १०१ ॥ चित्सन्निधौ प्रवृत्ताया प्रकृतेर्हि नियामकम् ।ईश्वरं ब्रुवते योगाः स जीवेभ्यः परः श्रुतः ॥ १०२…
सार्थ पंचदशी सूची वालाग्रशतभागस्य शतधा कल्पितस्य च ।भागो जीवः स विज्ञेय इति चाहपरा श्रुतिः ॥ ८१ ॥दुसरी श्रुति असें सांगते कीं, बालाग्राच्या शंभराव्या हिश्शाच्या शंभराव्या हिश्शाएवढा जीव आहे असें समजावे. ॥ ८१ ॥ दिगम्बरा मध्यमत्वमाहुरापादमस्तकम् ।चैतन्यव्याप्तिसंदृष्टेरानखाग्रश्रुतेरपि ॥ ८२ ॥दिगंबरवादी आत्मा…
सार्थ पंचदशी सूची अहन्त्वाद्भिद्यतां स्वत्वं कूटस्थे तेन किं तव ।स्वयं शब्दार्थ एवैष कूटस्थ इति मे भवेत् ॥ ४१ ॥बरें, अहंपणा आणि स्वयंपणा यांमध्यें भेद ठरला; पणे त्याचा कूटस्थाशी काय संबंध ? तर येथें जो स्वयं शब्दाचा अर्थ तोच आमचा कूटस्थ.…
सार्थ पंचदशी सूची मेघांशरूपमुदकं तुषाराकारसंस्थितम् ।तत्र स्वप्रतिबिम्बोऽयं नीरत्वादनुमीयते ॥ २१ ॥हे जे आकाशाचे चार प्रकार सांगितले त्यापैकी पहिले तीन तर स्पष्ट समजण्याजोगे आहेत. परंतु चवथे जें अभ्राकाश तें कसें समजावे ? कारण, जेथे मुळीं पाण्याचेच ज्ञान होण्याची पंचाईत, तेथें त्यांतील…
सार्थ पंचदशी सूची या प्रकरणास ”चित्रदीप” असें नांव ठेवण्यांचे कारण हेंच की येथें आत्म्याच्या चार अवस्था चित्रपटाच्या दृष्टांताने चांगल्या स्पष्ट करून दाखविल्या आहेत. चित्रपट म्हणजे धुवट कापडावर खळ लावून त्याजवरून मनुष्य, पशु पक्षी, पर्वत, वृक्ष व नद्या वगैरे सृष्टीचे चित्र…
सार्थ पंचदशी सूची येनेक्षते शृणोतीदं जिघ्रति व्याकरोति च ।स्वाद्वस्वादू विजानाति तत्प्रज्ञानमुदीरितम् ॥ १ ॥गु० – आतां तुला चार वेदांतील चार महावाक्यांचा अर्थ क्रमेंकरून सांगतो. त्यांत प्रथमतः ऋग्वेदापैकी ऐतरेयारण्यकोपनिषदांतील ”प्रज्ञानं ब्रह्म” या महावाक्यांतील ”’प्रज्ञान” शब्दाचा अर्थ सांगतो. ज्या चैतन्याच्या योगेंकरून हा…
सार्थ पंचदशी सूची प्रलये तन्निवृत्तौ तु गुरुशास्त्राद्यभावतः ।विरोधिद्वैताभावेऽपि न शक्यं बोद्धुमद्वयम् ॥ ४१ ॥शि० – ईशसृष्टि मिथ्या आहे, इतकेंच केवळ समजल्याने ब्रह्मज्ञान कसें होईल ? ती अगदीं नाहींशीच केली प्राहिजे असें मला वाटतें. गु० -अरे तिची निवृत्ति प्रलयकाळी होत नाहीं…
सार्थ पंचदशी सूची हृष्यत्येको मणिं लब्ध्वा क्रुद्ध्यत्यन्यो ह्यलाभतः ।पश्यत्येव विरक्तोऽत्र न हृष्यति न कुप्यति ॥ २१ ॥शि० – ते कसे ? गु० – कल्पना कर कीं, तीन पुरुष एका मार्गानें जात असतां त्यांच्या दृष्टीस एक रत्न पडलें. तें न्यावयास त्यांपैकीं…
सार्थ पंचदशी सूची ईश्वरेणापि जीवेन सृष्टं द्वैतं प्रपञ्च्यते ।विवेके सति जीवेन हेयो बन्धः स्फुटीभवेत् ॥ १ ॥गु० – ही सर्व द्वैतसृष्टि द्विविध आहे. हिचा कांहीं भाग अंतर्यामी परमेश्वराने उत्पन्न केला आहे, व कांहीं भाग जीवानें केला आहे. त्या दोनही भागांचें…
सार्थ पंचदशी सूची यस्मिन्यस्मिन्नस्ति लोके बोधस्तत्तदुपेक्षणे ।यद्बोधमात्रं तद्ब्रह्मेत्येवं धीर्ब्रह्मनिश्चयः ॥ २१ ॥गु०- अरे, या जगामध्ये ज्या ज्या पदार्थाचें ज्ञान होतें, त्या त्या पदार्थाची उपेक्षा करून बाकी राहिलेलें जें केवळ ज्ञान तेंच ब्रह्म व असें जें पक्के समजणें त्यालाच ब्रह्मज्ञान म्हणतात.…
सार्थ पंचदशी सूची गुहाहितं ब्रह्म यत्तत्पञ्चकोष विवेकतः ।बोद्धुं शक्यं ततः कोषपञ्चकं प्रविविच्यते ॥ १ ॥गुरु – “यो वेद निहितं गुहायां” या श्रुतीने जें गुहेमध्ये असणारे ब्रह्म सांगितलें, तें पंचकोशांच्या विवेकाने समजण्याजोगे आहे. याकरितां आम्ही पंचकोशांचें विवेचन करून दाखवितों. ॥१॥ देहादभ्यन्तरः…
सार्थ पंचदशी सूची अवज्ञातं सदद्वैतं निःशंकैरन्यवादिभिः ।एवं का क्षतिर्रस्माकं तद्द्वैतमवजानताम् ॥ १०१ ॥आम्ही येथें केवळ व्यावहारिक भेदाचा मात्र निरास करतों. इतर वाद्यांनीं जर आमच्या सद्रूप अद्वैत ब्रह्माची निशंकपणें अवज्ञा केली तर आम्हांलाही त्यांच्या द्वैताचा अनादर करण्यास कोणाची भीति आहे ?…
सार्थ पंचदशी सूची सतोऽनुवृत्तिः सर्वत्र व्योम्नो नेति पुरोदितम् ।व्योमानुवृत्तिरधुना कथं नव्याहतं वचः ॥ ८१ ॥पूर्वी असें सांगितलें आहे की, सताची जशी सर्वत्र अनुवृत्ति आहे, तशी आकाशाची नाहीं. पण आतां आकाशाची व्याप्ति वायूमध्यें दाखवितां; तेव्हां पूर्वोत्तर विरोध येतो, अशी कोणी शंका…
सार्थ पंचदशी सूची आद्यो विकार आकाशः सोऽवकाशस्वभावान् ।आकाशोऽस्तीति सत्तत्त्वमाकाशेऽप्यनुगच्छति ॥ ६० ॥सद्वस्तूवरील पहिला विकार आकाश होय. त्याचें मुख्य स्वरूप अवकाश. ‘आकाश आहे’ या वाक्यावरून आहेपणा आकाशाचे ठायीं व्यापून आहे असे होतें. ॥६०॥ एकस्वभावं सत्तत्त्वमाकाशो द्विस्वभावकः ।नावकाशः सति व्योम्नि स चैषोऽपि…
सार्थ पंचदशी सूची ननु भूम्यादिकं मा भूत्परमाण्वन्त नाशतः ।कथं ते वियतोऽसत्त्वं बुद्धिमारोहतीति चेत् ॥ ४१ ॥भूमि, उदक, तेज व वायु या चार द्रव्यांचा परमाणुपर्यंत नाश होत असल्यामुळें तीं मिथ्या असोत. पण आकाश मिथ्या आहे असें तुमच्या बुद्धीवर असें आरूढ होतें…
सार्थ पंचदशी सूची तथा सद्वस्तुनो भेदत्रयं प्राप्तं निवार्यते ।ऐक्यावधारणद्वैतप्रतिषेधैस्त्रिभिः क्रमात् ॥ २१ ॥हे तीन भेद सद्वस्तूचे ठायीं मुळींच संभवत नाहीत असें दाखविण्याकरितां ऐक्य, अवधारणा, आणि द्वैतप्रतिनिषेध हे तीन अर्थ दाखविणार्या तीन पदांनीं श्रुतीनें वरील भेदत्रयाचें निवारण केलें. ॥२१॥ सतो नावयवाः…
सार्थ पंचदशी सूची सदद्वैतं श्रुतं यत्तत्पञ्चभूतविवेकतः ।बोद्धुं शक्यं ततो भूतपञ्चकं प्रविविच्यते ॥ १ ॥जग उत्पन्न होण्याच्या पूर्वी जगास कारणीभूत जें सद्रूप अद्वितीय ब्रह्म श्रुतीत सांगितलें आहे, तें स्वतः वाणीस व मनास अगोचर असल्यामुळे त्याचा साक्षात् बोध होणे अशक्य आहे; याकरितां…
सार्थ पंचदशी सूची सुषुप्त्यभाने भानं तु समाधावात्मनोऽन्वयः ।व्यतिरेकस्त्वात्मभाने सुषुप्त्यनवभासनम् ॥ ४१ ॥याप्रमाणें स्थूल व सूक्ष्म या दोन शरीरांच्या विवेचनानें अन्नमयापासून विज्ञानमयापर्यंत चार कोशांचे विवेचन झालें. आतां आनंदमय कोशरूप जें कारणशरीर त्याचे विवेचनाचा विचार करूं. समाधीत सुषुप्तीचें अभान असून आत्म्याचे भान…
सार्थ पंचदशी सूची रजोंऽशैः पञ्चभिस्तेषां क्रमात्कर्मेन्द्रियाणि तु ।वाक्पाणिपादपायूपस्थाभिधानानि जज्ञिरे ॥ २१ ॥पंचभूतांच्या सत्त्वांशांनीं जशीं ज्ञानेंद्रियें बनलीं. तशींच आकाशापासून पृथ्वीपर्यंत प्रत्येक भूतांच्या रजोंशापासून क्रमानें वाणी, हस्त, पाद, गुद आणि उपस्थ हीं कर्मेद्रियें बनली ॥२१॥ तैः सर्वैः सहितैः प्राणो वृत्तिभेदात्स पञ्चधा ।प्राणोऽपानः…
प्रस्तावना
