सार्थ पंचदशी मराठी एकादशः परिच्छेदः- ब्रह्मानन्दे योगानंदः श्लोक ८१ ते १००
साङ्ख्यमेवैष जानाति न तु वेदानशेषतः ।
यदि तर्हि त्वमप्येवं नाशेषं ब्रह्म वेत्सि हि ॥ ८१ ॥
अखण्डैकरसानन्दे मायातत्कार्यवर्जिते ।
अशेषत्वसशेषत्ववार्तावसर एव कः ॥ ८२ ॥
शब्दानेव पठस्याहो तेषामर्थं च पश्यसि ।
शब्दपाठेऽर्थबोधस्ते सम्पाद्यत्वेन शिष्यते ॥ ८३ ॥
अर्थे व्याकरणाद्बुद्धे साक्षात्कारोऽवशिष्यते ।
स्यात्कृतार्थत्वधीर्यावत्तावद्गुरुमुपास्व भोः ॥ ८४ ॥
आस्तामेतद्यत्र यत्र सुखं स्याद्विषयैर्विना ।
तत्र सर्वत्र विद्ध्येतां ब्रह्मानन्दस्य वासनाम् ॥ ८५ ॥
विषयेष्वपि लब्धेषु तदिच्छोपरमे सति ।
अन्तर्मुखमनोवृत्तावानन्दः प्रतिबिम्बति ॥ ८६ ॥
ब्रह्मानन्दो वासना च प्रतिबिम्ब इति त्रयम् ।
अन्तरेण जगत्यस्मिन्नानन्दो नास्ति कश्चन ॥ ८७ ॥
तथा च विषयानन्दो वासनानन्द इत्यमू ।
आनन्दौ जनयन्नास्ते ब्रह्मानन्दः स्वयंप्रभः ॥ ८८ ॥
श्रुतियुक्त्यनुभूतिभ्यः स्वप्रकाशचिदात्मके ।
ब्रह्मानन्दे सुप्तिकाले सिद्धे सत्यन्यदा शृणु ॥ ८९ ॥
य आनन्दमयः सुप्तौ स विज्ञानमयात्मताम् ।
गत्वा स्वप्नं प्रबोधं वा प्राप्नोति स्थानभेदतः ॥ ९० ॥
तें ऐकून राजास हंसू आहें आणि म्हणाला, काय वेडा ब्राम्हण आहे हा ! अरे केवळ संख्येच्या ज्ञानानें हजार रुपयाचें बक्षीस पटकावून घ्यावे म्हणतोस काय ? असो. ज्याप्रमाणें त्या ब्राह्मणाला अशेष वेदांचा तत्त्वार्थ न समजतां केवळ संख्या मात्र समजली, तसेंच आमच्या शंकाकारासही ब्रह्माचे अशेष स्वरूपज्ञान न होतां केवळ ब्रह्म हा शब्द मात्र समजला. तेव्हां तेवढ्याने कृतार्थता कशी होईल ? ॥ ८१ ॥
यावरही एक अशी शंका आहे कीं, ब्रह्म अखंडैकरस आनंदरूप आहे. येथें माया व तिचे कार्य याचा संपर्कच नाहीं. असें असून अशेष सशेष असें म्हणण्याला तेथें जागाच नाहीं. ॥ ८२ ॥
तर या पूर्व-पक्षकारास आम्ही असें विचारतो कीं, ब्रह्म सच्चिदानंदरूप आहे इतके शब्द तोंडपाठ झाल्यानेंच पुरे आहे, कीं त्यांचा अर्थ समजला पाहिजे ? नुसते शब्द पाठ करून कांहीं उपयोग नाहीं. तेव्हां त्यांचा अर्थ चांगला समजला पाहिजे ॥ ८३ ॥
बरें व्याकरणादिकांचे साहाय्याने अर्थही समजला तरी तेवढ्याने कुठे भागते. त्याचा साक्षात्कार म्हणून जो आहे तो राहिलाच. तो झाल्यावांचून ज्ञान संपूर्ण होत नाही. तसे संपूर्ण ज्ञान होऊन कृतार्थता होईपर्यंत सद्‌गुरूची सेवा केली पाहिजे. म्हणूनच आधीं अशेष हा शब्द घातला. ॥ ८४ ॥
असो. आतां आपल्या विषयाकडे वळू. वासनानंदाची खूण हीच कीं, नेहमीच्या व्यवहारामध्ये जेव्हां जेव्हां विषयांवांचून मनुष्यास सुख वाटतें, तेव्हां तेव्हां तो ब्रह्मानंदाचा संस्काररूप वासनानंदच समजावा. ॥ ८५ ॥
विषयानंदांतही असाच कांहीं प्रकार घडतो. कारण जेव्हां जेव्हां आम्हास विषयांपासून आनंद होतो तेव्हां तेव्हां विषय मिळून त्याची इच्छा शांत झाल्यावर मनोवृत्ति अंतर्मुख होऊन त्यांत ब्रह्मानंदाचे प्रतिबिंब पडते. ॥ ८६ ॥
येणेप्रमाणें ब्रह्मानंद, वासनानंद, आणि विषयानंद असे तीनच आनंद या जगांत आहेत. बाकी जे आनंद शास्त्रांत किंवा लौकिकांत आहेत त्या सर्वांचा समावेश या तिहींत होतो. ॥ ८७ ॥
या तिहींपैकी वासनानंद आणि विषयानंद या दोहोंची उत्पत्ति ब्रह्मानंदापासूनच आहे. आणि तो ब्रह्मानंद मात्र केवळ स्वयंप्रकाश आहे. ॥ ८८ ॥
येथपर्यंत श्रुति, युक्ति आणि अनुभव या तिहींच्या योगेंकरून सुषुप्तिकाळी ब्रह्मानंद स्वप्रकाश आहे असें सिद्ध केलें. आतां दुसऱ्या वेळी म्हणजे जागृतीमध्येही त्याची सिद्धता करूं. ॥ ८९ ॥
सुषुप्तीत जो आनंदमय असतो तोच विज्ञानमय होऊन त्या त्या स्थानभेदाप्रमाणें स्वप्न व जागृति या दोन अवस्थांप्रत पावतो. ॥ ९० ॥
नेत्रे जागरणं कण्ठे स्वप्नः सुप्तिर्हृदम्बुजे ।
आपादमस्तकं देहं व्याप्य जागर्ति चेतनः ॥ ९१ ॥
देहतादात्म्यमापन्नस्तप्तायः पिण्डवत्ततः ।
अहं मनुष्य इत्येवं निश्चित्यैवावतिष्ठते ॥ ९२ ॥
उदासीनः सुखी दुःखीत्यवस्थात्रयमेत्यसौ ।
सुखदुःखे कर्मकार्ये त्वौदासीन्यं स्वभावतः ॥ ९३ ॥
बाह्यभोगान्मनोराज्यात्सुखदुःखे द्विधा मते ।
सुखदुःखान्तरालेषु भवेत्तूष्णीमवस्थितिः ॥ ९४ ॥
न कापि चिन्ता मेऽस्त्यद्य सुखमास इति ब्रुवन् ।
औदासीन्ये निजानन्दभानं वक्त्यखिलः जनः ॥ ९५ ॥
अहमस्मीत्यहङ्कारसामान्याच्छादितत्वतः ।
निजानन्दो न मुख्योऽयं किन्त्वसौ तस्य वासना ॥ ९६ ॥
नीरपूरितभाण्डस्य बाह्ये शैत्यं न तज्जलम् ।
किन्तु नीरगुणस्तेन नीरसत्तानुमीयते ॥ ९७ ॥
यावद्यावदहङ्कारो विस्मृतोऽभ्यासयोगतः ।
तावत्तावत्सूक्ष्मदृष्टेर्निजानन्दोऽनुमीयते ॥ ९८ ॥
सर्वात्मना विस्मृतः सन्सूक्ष्मतां परमां व्रजेत् ।
अलीनत्वान्न निद्रैषा ततो देहोऽपि नो पतेत् ॥ ९९ ॥
न द्वैतं भासते नापि निद्रा तत्रास्ति यत्सुखम् ।
स ब्रह्मानन्द इत्याह भगवानर्जुनं प्रति ॥ १०० ॥
तीं स्थानें अशी; जागृतीचे स्थान नेत्र, स्वप्नाचें स्थान कंठ, आणि सुषुप्तीचे स्थान हदयकमळ. येथें जागृतीचे स्थान नत्र असें जें म्हटलें तें केवळ सर्व देहाचे उपलक्षण समजावे वास्तविक पाहता चिदाभास हा आपाद- मस्तक देहाला व्यापून राहतो. ॥९१ ॥
ज्याप्रमाणें तापलेल्या लोखंडाच्या गोळ्यांत अग्नि व्यापून राहतो तसा हा जीवही देहतादात्म्य पावून मी मनुष्य असा निश्चय करून जागृतीत असतो. ॥ ९२ ॥
ह्या देहाच्या अभिमानास कारणीभूत अशा जीवाच्या तीन अवस्था आहेत. सुखी, दुःखी आणि उदासीन. आम्ही जे कर्म करतो त्याची फले दोन प्रकारची; एक सुख वाटणे, दुसरे दुःख वाटणे. आणि स्वाभाविक जी जीवाची स्थिति ते औदासीन्य. ॥ ९३ ॥
या सुखदुःखाचे दोन प्रकार आहेत. बाह्य विषयभोगापासून होणारी सुखदुःखें, मनोराज्यापासून होणारी सुखदुःखें आणि सुखही नाहीं आणि दुःखही नाहीं म्हणजे दोहोंमधील जी फट त्या फटीस तूष्णीं स्थिति असें म्हणतात. ॥ ९४ ॥
आज मला कशाची काळजी नाहीं, मी सुखी आहे, असे म्हणून प्रत्येक मनुष्य निजानंदाचे भान उदासीन स्थितीमध्ये प्रकट करतो. ॥ ९५ ॥
परंतु हा निजानंद मुख्य म्हणतां येत नाहीं, हा केवळ त्याची वासना म्हणजे संस्कार आहे. कारण तेथें मी अशा सामान्य अहंकाराचे आच्छादन आहे. ॥ ९६ ॥
ज्याप्रमाणें गार पाण्यानें भरलेल्या भांड्यात बाहेरील भाग थंड लागतो, पण ते कांहीं प्रत्यक्ष पाणी नसते, तर केवळ तो पाण्याचा एक गुण आहे. आणि त्या गुणावरून पाण्याच्या अस्तित्त्वाचे अनुमान करतां येतें.॥९७॥
त्याप्रमाणे शास्त्रांत सांगितलेल्या योगाभ्यासानें अहंकाराचें जसजसे विस्मरण होत जाईल तसतसे सूक्ष्म दृष्टीस निजानंदाचें अनुमान करितां येईल. ॥ ९८ ॥
असें विस्मरण होतां होतां अहंकार अगदींच सूक्ष्म होतो तेव्हां साक्षात् बह्मानंदाचाच अनुभव होतो. ही स्थिति निद्रा आहे अशी कोणी शंका घेऊं नये. कारण निद्रेत अहंकार अगदीं लीन म्हणजे नाहीसाच होतो. तसा येथे होत नाहीं. कारण तसें होईल तर निद्रेप्रमाणें देह, लागलाच पडेल. ॥ ९९ ॥
जेव्हां द्वैतही भासत नाहीं आणि निद्राही नाहीं अशा वेळीं जें मुख भासते तोच ब्रह्मानंद असें भगवंतानी गीतेत सांगितलें आहे. ॥ १०० ॥
