सार्थ पंचदशी मराठी द्वादशः परिच्छेदः- ब्रह्मानन्दे आत्मानन्दः श्लोक १ ते २०

नन्वेवं वासनानन्दाद्‌ब्रह्मानन्दादपीतरम् ।
वेत्तु योगी निजानन्दं मूढस्यात्रास्ति का गतिः ॥ १ ॥
धर्माधर्मवशादेष जायतां म्रियतामपि ।
पुनः पुनर्देहलक्षैः किं नो दाक्षिण्यतो वद ॥ २ ॥
अस्ति वोऽनुजिघृक्षुवाद्दाक्षिण्येन प्रयोजनम् ।
तर्हि ब्रूहि स मूढः किं जिज्ञासुर्वा पराङ्मुखः ॥ ३ ॥

उपास्तिं कर्म वा ब्रूयाद्विमुखाय यथोचितम् ।
मन्दप्रज्ञं तु जिज्ञासुमात्मानन्देन बोधयेत् ॥ ४ ॥
बोधयामास मैत्रेयीं याज्ञवल्क्यो निजप्रियाम् ।
न वा अरे पत्युरर्थे पतिः प्रिय इतीरयन् ॥ ५ ॥
पतिर्जाया पुत्रवित्ते पशुब्राह्मणबाहुजाः ।
लोका देवा वेदभूते सर्वं चात्मार्थतः प्रियम् ॥ ६ ॥
पत्याविच्छा यदा पत्‍न्यास्तदा प्रीतिं करोति सा ।
क्षुदनुष्ठानरोगाद्यैस्तदा नेच्छति तत्पतिः ॥ ७ ॥
न पत्युरर्थे सा प्रीतिः स्वार्थ एव करोति ताम् ।
पतिश्चात्मन एवार्थे न जायार्थे कदाचन ॥ ८ ॥
अन्योऽन्यप्रेरणेऽप्येवं स्वेच्छयैव प्रवर्तनम् ॥ ९ ॥
श्मश्रुकण्टकवेधेन बालो रुदति तत्पिता ।
चुम्बत्येव न सा प्रीतिर्बालार्थे स्वार्थ एव सा ॥ १० ॥

शि० -या प्रकरणाच्या प्रथमाध्यायीं तूष्णीं स्थितीतील वासनानंद आणि सुषुप्ति; ब्रह्मानंद याखेरीज समाधीतील निजानंद जो सांगितला तो जाणण्यास केवळ योगी मात्र सक्षम आहेत. पण मूढास तो समजणे कठिण असल्यामुळें त्यांनी काय करावे ? ॥ १ ॥
गु० केवळ अज्ञानी आहेत त्यांचे होईल तसें होवो. पूर्वजन्मी केलेल्या पुण्यपापरूप कर्मवशात् जन्ममरणाच्या फेऱ्यांत पडेनात बापडे. त्यांजवर दया करून उपयोग काय ? ॥ २ ॥
शि० -सर्वांवर अनुग्रह करण्याचें काम ज्या अर्थी आपण पत्करलें आहे त्या अर्थी असें म्हणून कसे चालेल ? त्यांच्याही उद्धारास कोणतातरी तरी मार्ग सांगितलाच पाहिजे. गु० अरे, मूढ दोन कारचे आहेत. एक जिज्ञासु म्हणजे ज्यास तत्त्वज्ञानाची इच्छा आहे तो, आणि दुसरा परमुख ह्यणजे ज्यास ती इच्छा नसून केवळ परलोकाची मात्र इच्छा आहे तो. यांपैकी तूं कोणाचा पक्ष घेतोस ? ॥ ३ ॥
पराङ्मुख जर म्हणशील तर त्याला आम्ही उपासना किंवा कर्म सांगून वाटेस लावतो. आणि जिज्ञासु असून मंद बुद्धीचा असेल तर त्याला आत्मानंदाचें विवेचन करून मार्गास लाविलें पाहिजे. ॥ ४ ॥
शि० -ह्या आत्मानंदाचे विवेचन पूर्वी कोणी केलें आहे काय ? गु० – होय तर. याज्ञवक्यऋषीनें आपल्या मैत्री नामक पत्‍नीस असा बोध केला आहे कीं, “हे प्रिये, स्त्रीला पति जो आवडतो तो पतीच्या सुखाकरितां नव्हे, तर तिच्या स्वतःच्या सुखाकरतां. ॥ ५ ॥
याचप्रमाणे पति, जाया, पुत्र, पशु, ब्राह्मण, क्षत्रिय लोक, देव, वेद, आणि सृष्टींतील इतर सर्व पदार्थ, मनुष्यास आपल्याचकरिता प्रिय झाले आहेत ॥ ६ ॥
जेव्हां पतीविषयी स्त्रीला काम उत्पन्न होतो तेव्हां तिला तो अतिप्रिय होतो. आणि जेव्हां क्षुधा, अनुष्ठान आणि रोगादि इहींकरून तो युक्त असतो तेव्हां ती त्याला आवडत नाहीं. ॥ ७ ॥
यावरून तिची प्रीति स्वार्थाकरिता आहे, ती कांहीं पतीकरितां नव्हे. तसेंच उलट पक्षी पाहता पतीची स्त्रियेवरील प्रीति ही स्त्रियेकरितां नसून केवळ स्वतःकरितांच आहे. ॥ ८ ॥
याप्रमाणे परस्पर प्रीति करण्याची प्रेरणा स्वेच्छेनेंच उत्पन्न होते. ॥ ९ ॥
बाप मुलाचे जे इतके मुके घेतो, ते काहीं मुलाकरिता नव्हेत, तर केवळ आपल्याकरितां आहेत. कारण मुलाकरितां जर म्हणावे तर दाढीचे केस त्याच्या कोमल आंगास टोंचल्यानें तें मूल रडत असतांही हा मुके घेतच असतो. तेव्हां अर्थातच मुलाकरितां नव्हेत हें उघड आहे. ॥ १० ॥

निरिच्छमपि रत्‍नादि वित्तं यत्‍नेन पालयन् ।
प्रीतिं करोति सा स्वार्थे वित्तार्थत्वं न शङ्कितम् ॥ ११ ॥
अनिच्छति बलीवर्दे विवाहयिषते बलात् ।
प्रीतिः सा वणिगर्थैव बलीवर्दार्थता कुतः ॥ १२ ॥
ब्राह्मण्यं मेऽस्ति पूज्योऽहमिति तुष्यति पूजया ।
अचेतनाया जातेर्नो सन्तुष्टिः पुंस एव सा ॥ १३ ॥
क्षत्रियोऽहं तेन राज्यं करोमीत्यत्र राजता ।
न जातेर्वैश्यजात्यादौ योजनायेदमीरितम् ॥ १४ ॥
स्वर्गलोकब्रह्मलोकौ स्तां ममेत्यभिवाञ्छनम् ।
लोकयोर्नोपकाराय स्वभोगायैव केवलम् ॥ १५ ॥

ईशविष्ण्वादयो देवाः पूज्यन्ते पापनष्टये ।
न तन्निष्पापदेवार्थं तत्तु स्वार्थं प्रयुज्यते ॥ १६ ॥
ऋगादयो ह्यधीयन्ते दुर्ब्राह्मण्यानवाप्तये ।
न तत् प्रसक्तं वेदेषु मनुष्येषु प्रसज्यते ॥ १७ ॥
भूम्यादिपञ्चभूतानि स्थानतृट्पाकशोषणैः ।
हेतुभिश्चावकाशेन वाञ्छन्त्येषां न हेतवे ॥ १८ ॥
स्वामिभृत्यादिकं सर्वं स्वोपकाराया वाञ्छति ।
तत्तत्कृतोपकारस्तु तस्य तस्य न विद्यते ॥ १९ ॥
सर्वव्यवहृतिष्वेवमनुसन्धातुमीदृशम् ।
उदाहरणबाहुल्यं तेन स्वां वासयेन्मतिम् ॥ २० ॥

ही मनुष्याची गोष्ट झाली. आतां द्रव्याविषयीं तर बोलायलाच नको. कारण सोने रुपे बोलून चालून जड असल्यामुळें त्यांत इच्छेचा संभवच नाहीं. म्हणून त्याजविषयींची मनुष्याची प्रीति केवळ स्वार्थाकरितांच आहे हहे उघड आहे. ॥ ११ ॥
तशीच जनावरांची गोष्ट. वाण्याची बैलावरील प्रीति जर बैलाकरितां म्हणावी तर त्याजवर बळजोरीने तो ओझे कसें टाकील ? याजकरितां तीहि प्रीति स्वतःचकरितां. ।॥ १२ ॥
जातीवर जी आमची प्रीति आहे, तीही स्वार्थपरच. मी ब्राह्मण आहे म्हणून मी पूज्य आहें, असा जो जातीविषयीचा संतोष तो मनुष्यासच होतो; तो जातीस होत नाहीं. ॥ १३ ॥
तसेंच मी क्षत्रिय आहे, मी राज्य करतो, असा राजाभिमानही मनुष्यालाच होतो. क्षत्रिय जातीला मुळीच नाहीं. हाच नियम बाकीचे वैश्यादिक जातींला लागू आहे. ॥ १४ ॥
हा सिद्धांत इतका खरा आहे कीं, तो केवळ प्रपंचालाच लागतो असें नाहीं. परमार्थातही यानें आपला अंमल तितकाच बसविला आहे. स्वर्गलोक ब्रह्मलोक इत्यादि मला मिळावे अशी जी मनुष्याला इच्छा होते तीही केवळ स्वतःकरितांच आहे. त्या लोकांकरिता नाहीं. ॥ १५ ॥
आपलें पाप नष्ट व्हावे म्हणून ईश विष्णू इत्यादि देवतांची लोक जी उपासना करतात ती आपले पाप जावे म्हणून. निष्पापी जे देव त्यांना काय त्यांची जरूर आहे. ॥ १६ ॥
तशीच वेदाध्ययनाची गोष्ट. ऋग्वेदादि चार वेदांचे अध्ययन जें करतात तें आपलें व्रात्यत्व जाऊन ब्राह्मण्य यावें म्हणून. वेदाला कांही त्याची जरूरी नाहीं, मनुष्यांनाच आहे. ॥ १७ ॥
तशीच पृथ्व्यादि पंचभूतें यांवर जी मनुष्याची प्रीति आहे तीही आपल्याकरितांच. आपल्याला राह-ण्यास जागा पाहिजे म्हणून पृथ्वी प्रिय, तृषेकरितां पाणी, स्वयंपाकाकरिता अग्नि, शोषणाकरिता वायु आणि अवकाश मिळावा म्हणून आकाश. ॥ १८ ॥
याचप्रमाणें धनी आणि चाकर, राजा आणि प्रजा, यांचाही संबंध तसाच आहे. त्यांची परस्परांविषयीची हितचिंता केवळ आपल्याकरितांच आहे. कोणाचा कोणांवर उपकार नाहीं. ॥ १९ ॥
अशीं उदाहरणे व्यवहारांत पुष्कळ आहेत. यावरून मनुष्याने आल्यावरील जी स्वभाविक प्रीति ती ओळखून दृढ करावी. ॥ २० ॥