संख्या २ संख्या दोन sankhya 2 sankhya don
संख्या २ दोन don two sankhya
संख्या २
संख्या २
दोन (अठराही पुराणांतर्गत सारवचनें)-१ परोपकार हें पुण्य ब २ परपीडा हें पाप.
अष्ठादशपुराणेषु व्यासस्य वचनद्वयम् ।
परोपकार : पुण्याय पापाय परपीडनम् ॥
(सु.)
दोन अयनें-
१ दक्षिणायन आणि
२ उत्तरायण.
दक्षिणायनांत सूर्याची गति दक्षिणेकडे असते.
आरंभ कर्कसंक्रातीपासून होतो.
उत्तरायणांत सूर्याची गति उत्तरेस असते.
आरंभ मकरसंक्रांतीपासून होतो.
’ अग्रिज्योंतिरह: शुक्ल: षण्मासा उत्तरायणम् ।’
(भ, गी. ८-२४)’
धुमो रात्रिस्तथा कृष्ण: षण्मासा: दक्षिणायनम् ।’
(भ, गी. ८-२५)
दोन अंगें (धर्माची) –
(अ) १ तत्त्वज्ञान आणि २ आचार.
(आ) (सार्वकालिक) १ अभ्युदय आणि २ निश्रेयस.
दोन अंगें मुक्तीचीं-
२ त्रिविध दु : खनिवृत्ति व २ परमानंद प्राप्ति.
(हरिपाठ रहस्य)
दोन अधिष्ठानें
(रोगाचीं) १ शरीर आणि २ मन
दोन अधिष्ठानें (लक्ष्मीचीं)-
१ चंद्र आणि २ कमल. (संस्कृतीचीं प्रतीकें)
दोन अवस्था –
(अ) १ सुख आणि २ दु : ख ;
(आ) १ पृर्वावस्था (वाल्य आणि तारूण्य)
आणि
२ उत्तरावस्था (प्रौढता आणि वार्धक्य).
दोन अवस्था (जीवाच्या)–
१ साधनावस्था आणि २ सिद्धावस्था.
(परमार्थ मार्ग)
दोन अवस्था ; जीवनाच्या-
१ जीवन आणि २ मृत्यु.
दोन अवस्था विश्वाच्या-
१ वज्र आणि २ मदन.
(कुमार संभव)
दोन अश्विनीकुमार-
अश्चिनी नांवाच्या अप्सरेचे दोन जुळे मुलगे.
हे देवांचे वैद्य होते.
दोन अक्षरी मंत्र-”
राम “,” शिव ”
हे प्रत्येकी दोन अक्षरांचे मंत्र काशीक्षेत्रांत तारक होतात.
दोन आदर्श भक्तश्रेष्ठ-
१ हनुमान् आणि
२ अर्जुन. यांनीं राष्ट्र-कार्यार्थ आपलें जीवित अर्पण केलें.
दोन आदर्श भक्तश्रेष्ठ-
१ हनुमान्
आणि
२ अर्जुन.
यांनीं राष्ट्र-कार्यार्थ आपलें जीवित अर्पण केलें.
दोन आदिकारणभूत तत्त्वें सृष्टीचीं-
१ शिव
आणि
२ शक्ति किंवा
१ पुरुष
आणि
२ प्रकृति.
दोन आद्य शाहीर भारतांतले-
१ कुश आणि २ लव.
हे श्रीरामाचे पुत्र व वाल्मिकीचे शिष्यवर. हे रामायण गीत ऋषिसमुदाय, यज्ञमंडप, अथवा राजमार्ग यांवर बहुजनमनोद्दीपनार्थ कोठेंहि गाऊन दाखवीत असत.
(आर्या-रामायण वा. रा. ७-९३-५)
दोन ईश्वरी देणग्या (मानवाला)-
१ स्मृति, आणि २ विस्मृति.
(समग्र सावरकर वाडमय.)
दोन उपाय चित्त नाशाचे-
१ योग आणि २ ज्ञान
” द्वौ क्रमौ चित्तनाशस्य योगो ज्ञानं च राघव ।
“. (योगवासिष्ठ)
दोन उपासना-
१ सगुणोपासना आणि २ निर्गुणोपासना.
दोन कारणास्तव परान्नभोजन विहित आहे-
१ परस्पर प्रेम असलें तर व
२ उपासमार होत असेल तर.
(म. भा. उद्योग ९१-२५)
दोन कारणें कार्योत्पत्तीस आवश्यक (अध्यात्म)-
१ निमित्त कारण आणि
२ उपादान कारण.
द्विकारणात्मकं सर्वकार्ये ।
(वेदान्तसार)
दोन गुण संस्कारांचे-
१ गुणांची निर्मिति व
२ दोषांचे निराकरण.
(तंत्रवार्तिक)
दोन गुप्त गंगा-
१ गयेची फलगु व
२ प्रयागची सरस्वती
या दोन गुप्त गंगा होत.
दोन गोष्टी आजन्म संपादणेच्या-
१ विद्या आणि
२ धन.
” अजरामरवत् प्राज्ञ : विद्यामर्थे च साधयेत् ।
(म. भा.)
दोन गोष्टींत भीड धरूं नये-
१ आहार, (भोजन) आणि
२ व्यवहार.
” आहारे व्यवहारे च त्यक्तलज : सुखीभवेत । “
(सु.)
दोन गोष्टींनी मानवाचा नाश होतो-
१ चिता आणि २ चिंता.
दोन गोष्टी रोधतां येत नाहीं-
ईप्सितार्थ मिळविण्याचा द्दढनिश्चय करणारें मन आणि
२ उताराकडे वाहणारा जलप्रवाह.
(कुमार संभव)
दोन गोष्टींत संयम आवश्यक-
१ जिव्हेंद्रिय आणि
२ जननेंद्रिय.
(गुरुचरित्र कलिप्रभाव)
दोन चाकें संसाररथाचीं-
१ स्त्री आणि २ पुरुष.
दोन गोष्टी स्वर्गसुखापेक्षां अधिक होत-
१ जननी आणि २ जन्मभूमि.
नेयं स्वर्णपुरी लङ्रका रोचते मम लक्ष्मण ।
जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी ॥
(सु.)
दोन गोष्टी स्थिर (चिरंतन राहणार्‍या)-
१ धर्म आणि २ कीर्ति.
अस्थिरं जीवितं लोके
अस्थिरे धनयौवने ।
अस्थिरा : पुत्रदाराश्च
धर्मकीर्तिद्वयं स्थिरम् ॥
(सु.)
दोन गोष्टी परत जोडतां येत नाहींत-
१ फुटलें मोतीं आणि
२ तुटलें मन.
’ सोनें अथवा हस्तचरण ।
मोडिल्या सांधिती विचक्षण ।
फुटलें मोतीम तुटलें मन ।
सांधूं न शके विधाता ।’
(मुक्तेश्वर म. भा. अ. १८)
दोन गोष्टींत जन्माची सफलता-
१ अनायासानें मरण व
२ विना दैन्यानें जीवन.
” अनायासेन मरणं विना दैन्येन जीवनम् । “
(स.)
दोन गोष्टींमुळें तीन आपत्ति ओढवतात-
१ अपूज्यांची पूजा आणि
२ पूज्यांची अवहेलना या दोन गोष्टी जेथें होतात तेथें
१ दुर्भिक्ष, २ मरण आणि ३ भय
या तीन आपत्ति ओढवतात.
अपूज्या यत्र पूज्यन्ते पूज्यानां तु विमानना ।
त्रीणि तत्र प्रवर्तन्ते दुर्मिक्षं मरणं भयम् ॥ (सु.)
दोन गोष्टी क्षणभंगुर-
१ तारुण्य आणि २ धन.
दोन ग्रहणें-
१ चंद्रग्रहण आणि २ सूर्यग्रहण.
दोन चिकित्सा-
१ मानसचिकित्सा आणि २ औषधी चिकित्सा.
दोन चैतन्यें-१
जीव चैतन्य आणि २ ब्रह्मचैतन्य.
दोन तत्त्वें अनादि-
१ प्रकृति आणि २ पुरुष.
” प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्धयनादी उभावपि । “
(भ. गी. १३-१९)
दोन दोष (चित्ताचे)-
१ रजोगुण व
२ तमोगुण
हे चित्ताचे दोन दोष.
’ रजस्तमश्च मनसो द्वौ दोषौ समुदीरितौ ।’
(वाग्मट)
दोन द्रव्याचे अतिक्रम अथवा दुरुपयोग-
१ कुपात्रीं दान करणें व
२ सत्पात्रीं दान न करणें ;
हे दोन संपादन केलेल्या द्वव्याचे अतिक्रम होत.
लब्धानामपि वित्तनां बोद्धव्यौ द्वावतिक्रमौ ।
अपात्रे प्रतिपत्तिश्च पात्रे चाप्रतिपादनम् ॥
(म. भा. शांति २७-३१)
दोन देवर्षि-
१ नारद व २ पर्वत.
दोन द्वारपाल
(श्रीविष्णूचे)-१ जय आणि २ विजय.
दोन धर्म –
(अ) १ विश्वधर्म व २ व्यवहारधर्म ;
(आ) १ सामान्य धर्म आणि २ विशेष धर्म.
दोन धर्म मनाचे-
१ वासना आणि २ विचार.
(नारदीय सूक्त भाष्य उत्तरार्ध)
दोन धर्मधुरंधर-
१ भीष्म आणि २ श्रीकृष्ण.
दोन धनें-
१ दैवधन (उपासना आणि कर्म) आणि
२ मनुष्यधन (भूमि, पशु आणि सुवर्ण).
दोन धरुव-
१ उत्तर ध्रुव,
२ दक्षिण ध्रुव.
दोन नर-१ अर्जुन आणि २ अश्व.
दोन नृत्यें-
१ ताण्डव (शिव-नृत्य) आणि २ लास्य (पार्वती-नृत्य) असे दोन प्रकार.
दोन पक्ष-
१ शुक्ल पक्ष आणि
२ कृष्ण पक्ष. पक्ष म्हणजे पंधरवडा.
अमावास्येपासून पौर्णिमेपर्येत शुक्ल पक्ष व
पौर्णिमेपासून अमावास्येपर्येतचा कृष्ण पक्ष.
दोन परम-सूक्ष्म तत्त्वें-
१ चेतन आणि
२ अचेतन
(बृहस्पति तत्त्व श्लोक ६)
१. दोन पापपुण्याचे साक्षीदार-
१ माणसाचा आत्मा व २ परमेश्वर.
२. पुराणकालीन पाकशास्त्र प्रवीण-
१ राजा नळ-गोड पदार्थ (स्वादिष्ट उंची पदार्थोची पाकनिष्पत्ति) आणि
२ भीम-तामस (तिखट मिठाचे पदार्थ)
यावरून त्या त्या पाकप्रकारांना अनुक्रमें
नळपाक आणि
भीमपाक अशा संज्ञा मिळाल्या आहेत,
(म. शब्दकोश)
३. दोन पुरुष-
१ क्षर (विनाशी) आणि
२ अक्षर (अविनाशी)
या विश्रांत असे हे दोनच पुरुष आहेत.
(म. गी. १५,१६)
४. दोन पुरुषोत्तम-
१ मर्यादा पुरुषोत्तम-श्री रामचंद्र व
२ पुराण पुरषोत्तम-श्रीकृष्ण.
५. दोन पुराणकालीन वार्ताहर-
१ नारद व
२ संजय.
६. दोन पुराणकालीन प्रतिज्ञा-
१ कचप्रतिज्ञा आणि
२ भीष्मप्रतिज्ञा.
७. दोन प्रकारचे अलंकार-
१ शब्दालंकार आणि
२ अर्थालंकार.
८. दोन प्रकारचे आचार-
१ शास्त्रीय आचार आणि
२ लौकिक आचार.
’ आचारो द्विविध: प्रोक्त:
शास्त्रीयो लौकिकस्तथा ’
(देवी भाग. स्कंध ९ अ १-१६)
दोन प्रकार अवलोकनाचे-
१ सिंहावलोकन-मागचें अनुसंधान ठेवून पुढें पाहणें व
२ विहंगमाबलोकन-सूक्ष्म निरीक्षण.
दोन प्रकार (कर्माचे)-
१ सकाम आणि २ निष्काम् .
दोन प्रकार (सद्‌गुरुंचे)-
१ ध्यायी-शास्त्र आणि अनुभूति यांनीं युक्त आणि
२ तत्त्वबित् -हा जन्मत : सिद्ध योगी असतो.
’ द्वैविघ्यं सद्‌गुरुणां च घ्यायितत्त्वविदाविति.’
(योगसंहिता)
दोन प्रकार (काव्याचे)-
१ नारिकेलरस-काव्य-कठीन व
२ द्राक्षा-रस काव्य-सगम.
दोन प्रकारचा काल महा कठीण-
१. मध्यान्ह काल
२ अंतकाल.
दोन प्रकारची कुंडली-|
१ शापित आणि
२ अनुगृहीत (ज्योतिष)
दोन प्रकार गणिताचे-
१ व्यक्त-अंकगणित व
२ अव्यक्त-बीजगणित.
दोन प्रकार गुरूंचे –
(अ)
१ कारण गुरु आणि
२ कार्यगुरु (नित्या-नंद चरित्र)
(आ)
दीक्षागुरु आणि २ शिक्षागुरु.
दोन प्रकार चोरांचे-
१ उघड चोर व
२ गुप्त म्हणजे वरून साव दिसणारा.
’ प्रकाशाश्चाप्रकाशाश्च द्विविधास्तस्करा: स्मृता:’
(स्मृतिचंद्रिका)
दोन प्रकार ग्रंथपरीक्षणाचे-
१ अंतरंग परीक्षण आणि
२ बहिरंग परीक्षण.
दोन प्रकारचे जन्म-
१ दिव्या आणि
२ पार्थिव
(भ. गी. ४-९)
दोन प्रकार ज्योतिषाचे-
१ फलज्योतिष व
२ गणित ज्योतिष.
दोन प्रकारचे छंद-
१ वैदिक आणि
२ लौकिक (तत्त्व-निज-विवेक)
दोन प्रकारांनी र्धम साध्य आहे-
१ द्वव्यरूपानें-यज्ञ वगैरेमुळें व
२ देहानें-तीर्थयात्रा वगैरेमुळें.
’ धर्मश्व द्विविध: प्रोक्तो द्र्व्यदेहद्वयेन च’ ।
शिव. पु. अ १३)
दोन प्रकार (धर्माचे)-
१ प्रवृत्तिपर आणि
२ निवृत्तिपर. (म. भा. शांति २४०-६)
दोन प्रकार (ध्यानाचे)-
१ सगुणध्यान व निर्गुणध्यान.
दोन प्रकार (नमस्काराचे) –
(अ)
१ भावनमस्कार व
२ द्वव्य-नमस्कार ;
(आ)
१ व्यवहारनमस्कार व
२. निश्रयनमस्कार
(रत्न कंरडक)
दोन प्रकार प्रपंचाचे-
१ विद्याप्रपंच आणि
२ अविद्या प्रपंच.
” प्रपंचो द्विविध :
” (वेदांत शास्त्र)
दोन प्रकार प्रयत्नाचे-
१ शास्त्रीय व
२ अशास्त्रीय
” उच्छृंखलं शास्त्रियं चेति द्विविधं पौरुषं स्मृतम् “
(यो. वा. २-५-४)
दोन प्रकारची बुद्धि-
१ संशयात्मिका आणि
२ निश्चयात्मिका.
दोन प्रकारचे ब्रह्यचारी-
१ उपकुर्वाणक
(जो फिरून गृहस्थाश्रम स्वीकारतो असा) आणि
२ नैष्ठिक ब्रह्मचारी
(आजन्मपर्येतचा)
(दक्ष १-२)
दोन प्रकार भक्ताचे-
१ सकाम भक्त आणि
२.
२. निष्काम भक्त.
दोन प्रकार भक्ताचे-
१ ज्ञानपूर्व भक्ति व
२ ज्ञानोत्तर भक्ति (वामन पंडित)
(आ)
१ गौणी भक्ति-ज्ञानपूर्व भक्ति
अ
२ पराभक्ति-ज्ञानोत्तर भक्ति.
(ज्ञानेश्वरी गूढार्थदीपिका खंद ३)
दोन प्रकार भ्रमाचे-
१ संवादीभ्रम-
चांदी वाटून चांदी सांपडली तर आणि
२ विसंवादीभ्रम-
चांदी वाटून कथील सांपडलें तर (सावित्रीचरित्र)
दोन प्रकार मनाचे (अध्यात्म)-
१ शुद्ध-वासनांची भेसळ नसलेले आणि
२ अशुद्ध (ज्यांत काम व संकल्प असतात असें
” मनो हि द्विबिधं प्रोक्तं शुद्ध चाशुद्धमेव च ।
अशुद्धं कामसंकल्पं शुद्धं कामविवर्जितम् ॥ “
(अमृत बिंदु उपनिषद् )
दोन प्रकार मौनाचे-
१ आकारमौन
(उच्चार न करतां खुणेनें व्यक्त करणें) आणि
२ काष्ठमौन.
(उच्चारहि नाहीं व खुणोनेंहि नाहीं असे.)
(अमृतानुभव-ठीका)
दोन प्रकार मंत्रांचे-
१ स्वयंभूमन्त्र आणि
२ वरदमन्त्र –
(वैदिक-सं. पुनर्घटना)
दोन प्रकारचे योगी-
१ गुप्तयोगी व
२ व्यक्तयोगी
(श्रीरामकृष्ण वाक्सुधा)
दोन प्रकारचें विज्ञान-
१ आलय विज्ञान-
अहं असेम जें ज्ञान होतें त्यास म्हणतात
अ प्रवृत्ति विज्ञान-इंद्रियांनीं होणारें (बौद्धदर्शन)
दोन प्रकारचा विनय-
१ स्वाभाविक आणि
२ कृत्रिम,
” द्विविधो विनय : स्वाभाविक : कृत्रिमश्च “
(कौटिल्य)
दोन प्रकारचे शौच-
१ बाह्म शौच आणि
२ आभ्यंतर शौच.
हें दोन प्रकारचें शौच अथवा पावित्र्य.
” शौचं तु द्विविधं प्रोंक्तं बाह्ममाभ्यन्तरं तथा “
(शिवतत्त्वरत्नाकर ६-९),
(द्क्षस्मृति)
दोन प्रकार श्रद्धेचे-
१ प्रयोजिका व
२ निश्चयात्मिका,
दोन प्रकार ज्ञानाचे –
(अ)
१ अनुभव व
२ स्मृति-पुन : प्रत्यय. न्यायदर्शन)
(आ)
१ लौकिकज्ञान आणि व २ परमात्मज्ञान
(सुफीसंप्रदाय)
(इ) १ शब्दज्ञान आणि
२ अनुभवसिद्ध ज्ञान (देवी. भा.)
(ई) यथार्थ ज्ञान आणि
२ अयथार्थज्ञान (रर्क.)
दोन प्रज्ञा-
१ स्थितप्रज्ञा व २ अस्थितप्रज्ञा.
दोन प्रवृत्ति-
१ सत्प्रवृत्ति आणि
२ असत्प्रवृत्ति.
जगांत या दोन्ही सनातन आहेत.
दोन प्राणी भयंकर सदाची-
१ हसणारा पुरुष आणि
२ रडणारी स्त्री.
दोन प्रकारचे योग-
(अ)
१. साध्ययोग आणि
२. साधनयोग
(आ)
१. संप्रज्ञातयोग आणि
२. असंप्रज्ञातयोग. (योगशास्त्र)
दोन प्रकारचीं रूपें परमात्म्याचीं-
१ विश्वात्मक आणि
२ विश्वो-त्तीर्ण-निर्विकार स्थिति
(श्रिशैवागम आणि ज्ञानेश्वर)
दोन प्रकार वेताळाचे-
१ रुद्रवेताळ आणि
२ अग्निवेताळ – (आग्या-वेताळ)-एक ग्राम दैवत.
(गाजलेलीं दैवतें)
दोन प्रकार वैराग्याचे-
१ ज्ञानवैराग्य आणि
२ निर्वेदवैराग्य. अनुभवामृत-अमृतवाहिनिटीका
दोन प्रकारच्या व्याधी-
१ दोषजन्यव्याधि आणि २ कर्मजन्य व्याधि-पूर्वकर्मानें प्राप्त झालेल्या.
दोन प्रकारची शरीरें-
१ पार्थिव शरीर आणि
२ मानस शरीर
(रघु २-५७)
दोन प्रकारचे संत-
१ कुटुंबसंत आणि
२ समाजसंत (संतसाहित्य)
दोन प्रकारची संतति प्रजापतीची-
१ देव आणि
२ असुर.
देव हे लहान आणि असुर हे ज्येष्ठ
’ दूया ह प्राजापत्या देवाश्चासुराश्च । ’
बृहदारण्यक १-३-१)
दोन प्रकारचा संन्यास-
१ विविदिषा संन्यास व २ विद्धत् संन्यास.
दोन प्रकार समाधीचे-
१ संप्रज्ञात अथवा सविकल्प समाधि आणि
२ असंप्रज्ञात अथवा निर्विकल्प समाधि.
दोन प्रकार सिद्धींचे….
१ कल्पिता ब २ अकल्पिता.
(योग शिखोप-निषत )
दोन प्रकार शास्त्रचें-
१ भौतिक आणि
२ अभौतिक-मानसशास्त्र, अर्थशास्त्र इ.
दोन प्रकार संकेतांचे-
१ श्रद्धाप्रधान
(शास्त्राधारावरून ठरविलेले) आणि
२ कल्पनाप्रधान.
(कविप्रतिभाजनित).
दोन प्रकार संस्काराचे –
(अ)
१ श्रौत आणि
२ स्मार्त
(आ)
ब्राह्म गर्भादान इ. व
२ दैवी-पाकयज्ञ इ.
” द्विविधो हि संस्कारो ब्राह्मो दैवश्च “
(हारीत)
दोन प्रकारची सृष्टि-
१ दैवी आणि २ आसुरी.
” द्वौ भूतसगौं लोकेऽस्मिन् दैव आसुर एव च “
(भ, गी. १६-६)
दोन प्रकार दास्याचे-
१ कृपादास्य आणि
२ मायादास्य.
(गूढार्थ-चंद्रिका)
(आ) १ दैवीदास्य व
२ विदूषकीदास्य
(नारदीय सूक्त भाष्य)
दोन प्रकारचे ज्ञान –
(अ) १ जन्मसिद्ध आणि
२ अनुभवसिद्ध ;
(आ) १ शाव्दिक ज्ञान आणि २ अनुभवजन्य ज्ञान.
ज्ञांनं तु द्विविधं प्रोक्तं शाब्दिकं प्रथमं स्मृतम् ।
अनुभवाख्यं द्वितीयं तु ज्ञानं तद्‌‍दुर्लमं नृप ॥
(देवी भाग, षष्ठ स्कंध १५-५२)
दोन प्रकारच्या माणसांना सुखाचा लाभ होतो-
१ आगामी संकटाची आगाऊ तरतूद करणारा आणि
२ प्रसंगीं ज्याला युक्ति सुचते तो.
अनागतविधाता च प्रत्युपन्नमतिश्च य : ।
द्वावेव सुखमेघेते दीर्घसूत्री विनश्यति ॥
(म. भा. शांति १३७-१)
दोन प्रकारचे पुरुष जगांत विरळा-
१ ज्यानें जें मागितलें त्यास तेंच देऊन टाकणारा आणि
२ आपण स्वत : कोणापासून कांहींहि न मागणारा
(कल्याण-उपनिषत् अंक).
दोन प्रकारचें वैर-
१ स्वाभाविक आणि
२ कृत्रिम.
साप आणि मुंगूस, पाणी व अग्नि, देव आणि दानव, कुत्रा व मांजर, सिंह आणि हत्ती, सज्जन व दुर्जन हीं स्वाभाविक वैराचीं उदाहरणें (पंचतंत्र)
दोन प्रतिज्ञा (अर्जुनाच्या)-
१ दैन्य न भाकणें ब
२ युद्धांत पाठ न दाखविणें.
’ अर्जुनस्य प्रतिज्ञे द्वै न दिन्यं न पलायनम् ’ (सु.)
दोन प्रयत्न (व्याकरणशास्त्र)-
१ आभ्यंतर प्रयत्न आणि
२ बाह्म प्रयत्न.
आभ्यंतर प्रयत्न-
वर्णोच्चाराचे वेळी उच्चारस्थानाचे आंतील प्रयत्न (हा पांच प्रकारचा आहे) आणि
बाह्म प्रयत्न-
वर्णोच्चाराचे वेळीं जिव्हा तालु इत्यादि इंद्रियांच्या साह्यानें होणार (हा अकरा प्रकारचा आहे)
’ तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम् ’
(सि. कौ. १-१-९)
दोन प्रलय-
१ नित्यप्रलय आणि
२ महाप्रलय
दोन ब्रह्में –
(१) शब्दव्रह्म आणि २ परब्रह.
(आ) १ शब्दब्रह्म आणि
२ अशब्दब्रह. ध्यान करण्याला योग्य अशीं दोन ब्रह्में
” द्वे ब्रह्माणी वेदितव्ये ” मैत्रायणीयापनिषद्
दोन भक्तिसाधनें-
१ नामस्मरण आणि २ कीर्तन.
दोन भाग्यवान माता –
(अर्वाचीन कालीन)
१ आंध्रराजा शातकर्णी याची मातोश्री गौतमीदेवी (१५ वे शतक) व
२ छत्रपती शिवाजी महाराजांची मातोश्री जिजाबाई (१७ वे शतक)
(पुण्यश्लोक छत्रपती शिवाजी महाराज)
दोन भाव मनाचे-
१ संकल्प आणि २ विकल्प.
(मणिकांचन)
दोन महामूर्ख-१ जुनें तेवढें चांगलें व नवीन सर्व त्याज्य म्हणून जुनें कवटाळणारा आणि २ जुनें सर्व वाईट व नवीन तेवढें चांगलें म्हणणारा (वर्नार्ड शाँ)
दोन मति-१ सुमति व २ कुमति.
दोन मनें-
१ अंतर्मन व
२ बहिर्मन.
’ चित्तंहि द्विविधम्’
(योगशास्त्र)
(आ) १ जागृतींतील मन आणि
२ मुषुप्तींतील मन
” द्विविघं हि मन:”
दोन मार्गदर्शक ऋषि –
(मानष शरिरांतले)
१ बोध-ज्ञान आणि
२ प्रतिबोध-विज्ञान
” बोधप्रतिबोधौ ऋषी “
(अथर्ववेद कांड ५)
दोन मंत्री व गुप्तचर रावणाचे-
१ शुक्त आणि २ सारण.
(वा. रा. युद्ध-सर्ग २५-१४)
दोन मार्ग-
१ अर्चिरादि मार्ग-प्रकाशाचा व
२ धूमादिमार्ग-अंधाराचा मार्ग (वेदांत)
दोन मार्ग (जगांत आयु : क्रमणाचे)-
१ सांख्य (संन्यास मार्ग) आणि
२ योग (कर्ममार्ग) (गी. र. ६२५)
दोन मार्ग धर्मसाधनेचे-
१ प्रवृत्तिमार्ग आणि
२ निवृत्तिमार्ग.
’ प्रवृत्तिश्च निवृत्तिश्च द्विविधं धर्मसाधनम्’
(मोक्ष गीता ३-४)
दोन मार्ग साधिकाला मुक्ति देणारे-
१ विहंगम मार्ग आणि
२ पिपीलिका मार्ग. यांचे प्रवर्तक अनुक्रमें शुक व वामदेव होत.
शुकश्चा वामदेवश्च द्वे सृती देवनिर्मिते ।
शुको विहड्‌‍गम : प्रोक्तो वामदेव :
पिपीलिका ॥
(बराहोपनिषद् अ ४)
दोन मीमांसा-
१ पूर्व मीमांसा (कर्मकांड) आणि
२ उत्तर-मीमांसा-वेदांतशास्त्र (ज्ञानकांड).
दोन मूलभूत तत्त्वें भारतीय तत्त्वज्ञानाचीं-
१ मी-विचार करणारा व
२ तूं-विचार्य वस्तु. (ब्रह्मसूत्र भाष्य प्रस्तावना)
दोन मंगलदायक शब्द-
१ ॐ आणि
२ अथ. हे दोन्ही शब्द ब्रह्मदेवाच्या कंठांतून प्रथम बाहेर आले म्हणून मंगलदायक गणले आहेत.
ॐ कारश्चाथशब्दश्च द्वावेतौ ब्रह्मण : पुरा ।
कंठं भित्त्वा विनिर्यातौ तस्मान्मांगलिकाबुभौ ॥
(स्मृति)
दोन राष्ट्रीय गीतें (भारतीय)-
१ वंदेमातरम् – बंकिमचंद्र आणि
२ जन गण मन (टागोर)
दोन लक्षणें दोघांची (मित्र-शत्रू)-
१ उपकार-मित्रलक्षण व
२ अपकार हें शत्रूचे लक्षण.
” उपकारफलं मित्रमपकारोऽरिलक्षणम् “
(वा. रा. किष्किंधा ८-२१)
दोन राष्ट्रीय महाकवि-
१ व्यास आणि २ वाल्मीकि.
दोन रूपें ब्रह्माचीं-
१ साकार आणि २ निराकार
” द्वे बाब ब्रह्मणो रूपे मूर्ते चैवामूर्ते च “
(वेदांतशास्त्र)
दोन लक्षणें (पदार्थाचीं)-
१ तटस्थ लक्षण-पोषाख वगैरे म्हणजे बदलणारें आणि
२ स्वरूप लक्षण-विद्या शील वगैरे-टिकणारें
(वेदान्त)
दोनवाद (अनादि)-
१ भोगवाद आणि २ त्यागवाद
(पुरुषार्थ-बोधिनी भ. गी.)
(आ)
१ प्रतिबिंबवाद व २ अवच्छेद वाद
(विचार चंद्रोदय)
(इ)
१ सृष्टि-द्दष्टिवाद-सृष्टीवर ज्ञान अवलंबून आहे आणि
२ द्दष्टि-सृष्टिबाद-द्दष्टीवरच सुष्टि अवलंबून आहे.
दोन विचारधारांचे प्रतीक असे दोन भारतीय खेळ-
१ सोंगटया-दैववाद आणि
२ बुद्धिवळें-प्रयत्नवाद (याकूबी संस्कृति कोश)
वादाचीं दोन प्रबल कारणें-
१ कनक आणि ६ कांता.
हीं कोणताहि विग्रह उत्पन्न होण्याचीं दोन मूल कारणें.
’कामिनी कनकं कार्ये कारणं विग्रहस्य वै’
(देवी भाग. चतुर्थ स्कंध १०-६)
दोन विद्या – (अ)
१ परा विद्या-आत्मविद्या-ब्रह्म विद्या आणि
२ अपर विद्या-ऋग्वेद. यजुर्वेद. सामवेद, अथर्ववेद आणि १ शिक्षा २ कल्प, ३ व्याकरण ४ निरुक्त, ५ छंद, व ६ ज्योतिष ही सहा वेदांगें.
” द्वे विद्ये वेदितव्ये “
(मुण्डक १-१. ४)
(आ) १ शस्त्रविद्या व २ शास्त्रविद्या,
” विद्या शस्त्रस्य-शास्त्रस्य द्वे विद्ये प्रतिपत्तये ” (हितो.)
(इ) १ बला आणि २ अतिबला. सर्व प्रकारच्या ज्ञानांचें उगमस्थान. अशा या देवनिर्मित दोन विद्या-बला आणि अतिबला विश्वामित्रानें श्रीरामास दिल्या.
(वा. रा, बाल. सर्ग २२-१७)
दोन वैरी यथार्थ ज्ञानाचे-
१ निंदा व २ स्तुति.
दोन वंश-
१ जन्मवंश आणि
२ विद्यावंश.
दोन शब्दांत दोन संस्कृति-
१ श्रुतिस्मृतिपुराणोक्त-पौरस्त्य आणि
२ अद्ययावत् – पाश्चात्य (सावरकर)
दोन विशेष (लाभ) संस्कारांचे-
१ गुणांची निर्मिति व
२ दोषोंचें निराकरण (तंत्रवार्तिक)
दोन शक्ति मायेच्या-
१ आवरण-अधिष्ठानास झांकणारी आणि
२ विक्षेप-विपरीत भासविणारी (हरिवरदा १८-४)
दोन शरीरें (रूपें) रुद्रदेवतेचीं-
१ घोर शरीर आणि
२ शिवशरीर (रुद्रार्थदीपिका)
दोन शाश्वत नेत्र (मानवाचे)-
१ श्रुति-मंत्रात्मकवेद आणि
२ स्मृति-वेदानुकूल-साहित्य.
” श्रुतिस्मृती उमे नेत्रे ’ (सु)
दोन संपत्ति-
१ दैवी संपत्ति आणि
२ आसुरी संपत्ति.
दोन साधनें दैवाला अनुकूल करून घेण्याचीं-
१ प्रयत्न आणि
२ प्रार्थना (विचार पोथी)
दोन साधनें ज्ञानाचीं-
१ शास्त्राभ्यास व
२ गुरुपदेश.
दोन खरे परदेशी-
१ जीवन आणि
२ झाडाचें पान (राजस्थानीं लोककथा)
दोनच खरे यात्रेकरू-
१ सूर्य आणि
२ चंद्र (भोज-लोककथा)
दोन्च खरे राजे-
१ इंद्र आणि
२ यम (भोज-लोककथा)
दोघेजण अंगीकारलेलें काम पूर्णतेस नेण्यास बद्धपरिकर होत –
१ राजा (राज्यशासनकर्ते) आणि
२ बहुश्रुत ब्राह्मण.
’ द्वौ लोके घृतब्रतौ राजा च ब्राह्मणश्च बहुश्रुत:’
(गौतम धर्मसूत्रें ८-१)
दोघेजण दुर्मिळ-
१ अप्रिय पण हितकर असें सांगणारा व
२ तें ऐकून घेणारा.
’ अप्रियस्य च पथ्यस्य श्रोता वक्ता दुर्लभ:’
(वा. रा. अरण्य ३७-२)
दोघेजण जलसमाधि देण्यास योग्य – (अ)
१ धनिक असून दान न देणारा आणि
२ दरिद्रि असून तपस्या (कष्ट) न करणारा.
द्वावम्भसि निवेष्टव्यौ गले बध्वा द्दढां शिलाम् ।
धनवन्तमदातारं दरिद्रं चातपस्विनम् ॥
(म. भा. उद्योग ३३-६०)
दोघेजण जगमित्र-
१ निंदक-पाप हरण करणारा व
२ अतिथि-सद्रति मिळवून देणारा.
अतिथिश्चापवादी च द्वावेतौ विश्वबन्वव : ।
अपवादी हरेत्पापमतिथि : स्वर्गसंक्रम : ॥
(मार्कडेय पु.)
दोघेजण पराजित होत –
(अ) १ कर्ज घेणारा आणि
२ मुलीचा बापा.
(भोज-लोककथा)
(आ) १ लोभी गुरु आणि
२ लालची चेला
(कबीर)
दोघेजण विपरीत कर्मामुळें फजित होतात-
१ गृहस्थाश्रमी असून कर्तव्यपराड्‌‍मुख आणि
२ भिक्षुक असून खटपटी.
अनारम्मो गृहस्थश्च कायवांश्रैव मिक्षुक : ।
उमौ तौ न विराजेते विपरीतेन वर्त्मना ॥
(रामगीता ९-७)
दोघेजण सूर्यमंडलाचा भेद करून जाणारे-
१ समाधींत देह-त्याग करणारा योगी आणि
२ घारातीर्थी मरण आलेला.
(म. भा. उद्योग ३३-६१)
द्विजिव्ह-
१ सर्प आणि
२ चहाडखोर.
द्वितत्त्ववाद-
दोन परस्पर विरोधी तत्वांपासून जगांतील सर्व गोष्टींचा खुलासा करतां येतो असें प्रतिपादणारें मत.
द्विविधनिष्ठा-
१ सांख्ययोग आणि
२ कर्मयोग.
या दोन निष्ठा म्हणजे अनुष्ठानतत्परतेचे मार्ग.
(म. गी. ३-३)
द्विविध विश्व-
१ जड-२ चेतन.
१ पुरुष-२ प्रकृति,
१ साकार-२ निराकार,
१ स्थूल-२ सूक्ष्म,
१ अचेतन-२ सचेतन.
असें हें एकंदर विश्व द्विविध आहे.
द्वैत – (पंचमेदवाद)
१ ब्रह्म व जीव
२ जीव व जगत्
३ ब्रह्म व जगत्
४ जगांतील पदार्थ व
५ जीवाजीवांत मेद मानणारें मत.
द्वंद्व-जोडी-युग्म.
दोन परस्पर विरुद्ध गोष्टी साहचर्यानें राहतात.
अशीं अनेक द्वंदें या जगांत आहेत.
उदा.-
जड-चेतन, पुरुष-प्रकृति, देव-दैत्य,
प्रपंच-पर्मार्थ, प्रकाश-अंधकार,
राग-लोभ. सुख-दु : ख
शीत-उष्ण. धर्म-अधर्म.
पुण्य-पाप. ज्ञान-अज्ञान,
उत्पत्ति-लय, लाभ-हानि,
जय-पराजय, निंदा-स्तुति,
मान-अपमान, शत्रु-मित्र,
सज्जन-दुर्जन, सत् -असत्,
आशा-निराशा, शाप-आशीवीद,
प्रवृत्ति-निवृत्ति, त्याग-भोग. हिंसा-अहिंसा, दिवस-रात्र,
प्रेम-द्वेष, हर्ष-शोक,नीति-अनीति,
शुभ-अशुभ, सम-विषम,
सगुण-निर्गुण, विधि-निषेध,
नित्य-अनित्य, व्यष्टि-समष्टि,
द्वैत-अद्वैत, विवेक-वैराग्य,
जन्म-मरण, बंध-मोक्ष,
आवड-नावड, उत्कांति-अपकांति,
शिव-अशिव, मंगल-अमंगल,
शरीर-आत्मा, जुनें-नवें,
सनातनी-क्रांतिकारी,
मृत्यु-जीवन,
सापेक्ष-निरपेक्ष, स्त्री-पुरुष इ.
२ दोन गोष्टी अखंड चालणार्‍या –
(अ)
१ जनन आणि २ मरण
” पुनरपि जननं पुनरपि मरणं “
(शंकराचार्य स्तोत्र).
(आ)
१ काळ आणि २ सावकाराचे व्याज.
(बिरबल)
दोन प्रकार वृक्षांचे-
१ ज्ञानानें-ज्ञानवृद्ध आणि
२ नुसतें वयानें-वयोवृद्ध.
दोन प्रकार वृक्षांचे-
१ फूल न येतां फळ देणारे व
२ फुलें व फळें देणारे.
अपुष्पा फलवन्तो ये ते वनस्पतयः स्मृताः ।
पुष्पिणः फलिनश्वैव वृक्षास्तूभयतः स्मृताः ॥
(मनु. १-४७)
दोन प्रकारचें शौच-
१ शुद्ध शौच व
२ लौकिक शौच.
” शुद्धशौचं इतिज्ञेयं मृज्जलाम्यां तु लौकिकम् ” (मैत्रेयि. उ. २।८)
दोन प्रकार शिक्षकांचे-
१ विद्वान् पण शिकविण्याची कला नसलेला व
२ शिकविण्याची कला चांगली जाणणारा.
या दोन्ही गुणांनी युक्त असा शिक्षक श्रेष्ठ होय.
श्लिष्टा क्रिया कस्यचिदात्मसंस्था
संक्रातिरन्यस्य विशेषयुक्ता ।
यस्योमयं साधु स शिक्षकाणां
धुरि प्रतिष्ठापयितव्य एव ॥
(मालविकाग्निमित्र १।१६)
दोन प्रकार संकेतांचे-
१ पारिभाषिक व
२ ईशनिर्मित. (न्यायकोश)
दोन प्रमुख हेतु विज्ञानाम्यासाचे-
१ जिज्ञासा व
२ व्यावहारिक लाभाची अपेक्षा. (विज्ञान इतिहास)
द्विविध कर्म –
(अ) १ संचित व प्रारब्ध.
(आ) १ दैव व पित्र्य ;
(इ) प्रवृत्त व निवृत्त ;
(ई) १ शुभ व २ अशुभ. (सं. को.)
दोघां चे पावित्र्य स्वयंसिद्ध-
१ गंगाजल व
२ अग्नि.
” तीर्थीदकं च वन्हिश्च नान्यतः शुद्धिमर्हतः “
(भवभूति)
दोन मोठीं पातकें-
१ दुष्ट मंत्री असलेला राजा (शासनाधिकारी)
२ अशा अधिकार्‍याच्या आश्रयाला राहणे.
पातकानां समस्तानां द्वे परे तात पातके ।
एकं दुःसचिवो राजा द्वितीयं च तदाश्रयः ॥
(भोजप्रबन्ध)
[…] संख्या २ संख्या दोन sankhya 2 sankhya don […]